Czysta – Wittbeck
Czysta – wieś sołecka w gminie Smołdzino. Przed wybuchem II wojny światowej mieszkało tutaj 271 osób (stan na 17.05.1939)1. Od 1493 r. do 1815 r. należała ona do rodziny von Bandemer. Ostatnim przedstawicielem tego rodu, który zarządzał majątkiem w Czystej w latach 1804-1815 był Wilhelm von Bandemer. W 1838 r. wieś została kupiona za 16500 talarów przez radcę prawnego Friedricha Augusta Ludwiga Messerschmidt’a von Arnim. Ostatnimi właścicielami Czystej byli: podporucznik Horn (w 1889 r.) i mistrz jeździecki Georg Steifensand ze Swochowa (od 1909 r.).
Rolnictwo i działalność gospodarcza
W 1939 r. w Czystej było 40 gospodarstw rolnych, w tym:
– 21 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
– 11 o powierzchni od 5 do 10 ha,
– 7 o powierzchni od 10 do 20 ha,
– 1 o powierzchni powyżej 20 ha.
Przemysł i rzemiosło były tu słabo rozwinięte. Istniały tutaj zakłady budowlane należące do Hermana Noffke, Paula Noffke i Reinholda Pranschke, kuźnie E. Eggerta i E. Pranschke oraz młyn F. Schmiedeberga. Działał tutaj również sklep wielobranżowy Heinricha Noffke.
Kościół
Mieszkańcy wsi byli głównie wyznania ewangelickiego. Tylko jedna osoba deklarowała katolicyzm (dane z 1925 r.). Czysta należała do parafii w Gardnie Wielkiej, a tym samym do okręgu kościelnego Słupsk – Stare Miasto (Stolp – Altstadt).
Szkoła
We wsi nie było szkoły. Tutejsze dzieci uczęszczały na zajęcia lekcyjne do miejscowości Wysoka. W 1932 r. do tamtejszej szkoły uczęszczało 63 dzieci z miejscowości Wysoka, Czysta i Retowo.
Ostatnie dni wojny
Miejscowa ludność przygotowywała się do ewakuacji kilka miesięcy przed rozpoczęciem działań wojennych na tym terenie. Wymarsz uchodźców nastąpił na krótko przed wkroczeniem wojsk radzieckich. Trudne warunki atmosferyczne i blokada dróg przez uciekające tłumy, zmniejszały ich szanse na dotarcie do portów Zatoki Gdańskiej. Wojska radzieckie wkroczyły do Wittbeck (Czysta) 9 marca 1945 r.
Straty wojenne wśród tutejszej ludności cywilnej wynosiły: 9 zabitych i 30 zaginionych. W szeregach armii niemieckiej poległo 11 mieszkańców tej miejscowości.
Cmentarze
Cmentarz I
| Data założenia: | XIX w. Brak dokładnych informacji. |
| Wyznanie / parafia: | Ewangelicki / parafia w Gardnie Wielkiej. |
| Status: | Nieczynny. |
| Położenie: | Przy południowo-wschodnim skraju najwyższego wzniesienia terenu. |
| Współrzędne geograficzne: | N 54°37’386” E 17°08’727” |
| Powierzchnia: | ± 1200m2 |
| Układ przestrzenny: | Posadowiony na planie prostokąta, na linii północny-wschód – południowy-zachód. Granice cmentarza z trzech stron wytyczają kamienie narzutowe. Od strony północnego-zachodu naturalną granicę tworzy niewielkie wzniesienie terenu. Wejście teren cmentarza znajdowało się od strony południowo-wschodniej. Nie zachował się układ kwater i grobów. |
| Drzewostan i roślinność: | Roślinność: barwinek, konwalia. |
| Najstarszy zachowany element: | Krzyż żeliwny upamiętniający Carolinę Jaschob z dm. Birr – zm. 01.11.1886 r. |
| Zachowały się: | głazy narzutowe tworzące granicę cmentarza, 5 fragmentów z rozbitych nagrobków, 9 granitowych podstaw pod żeliwne krzyże, 4 betonowe obrysy mogił, 1 betonowa tumba, 2 kamienne krzyże (w tym jeden uszkodzony), 3 żeliwne krzyże bez podstaw, w tym jeden dziecięcy, 6 żeliwnych krzyży ażurowych. |
| Uwagi: | Likwidacja cmentarza nastąpiła 28.08.1973 r. Usunięto wówczas 254 groby, wśród których było 36 mogił rodzinnych.2 Na terenie dawnego cmentarza znajduje się tabliczka, którą oznaczono miejsce pochówku Elzy Eggert zmarłej w 1945 r., w wieku 20 lat. |
Cmentarz II
| Data założenia: | I połowa XIX w. |
| Wyznanie / parafia: | Ewangelicki / parafia w Gardnie Wielkiej. |
| Status: | Nieczynny. |
| Położenie: | Na północnym skraju wsi, w południowo-zachodniej części najwyższego wzniesienia terenu. |
| Współrzędne geograficzne: | N 54°37’22” E 17°08’32” |
| Powierzchnia: | ± 181,25m2 |
| Układ przestrzenny: | Posadowiony na planie prostokąta (12,5 m x 14,5 m), na linii północ-południe. Teren grzebalny jest otoczony głazami narzutowymi. Wysokość granicy z granitowych kamieni dochodzi do 1 m. W południowo-wschodnim narożniku cmentarza znajduje się prześwit pełniącym rolę wejścia. |
| Drzewostan / roślinność: | |
| Najstarszy zachowany element: | Krzyż żeliwny upamiętniający Ernestine Wald z dm. Müller – zm. 14.01.1872 r. |
| Zachowały się: | granica cmentarza z kamieni narzutowych, 4 granitowe podstawy pod żeliwne krzyże, 2 fragmenty żeliwnych krzyży, 2 żeliwne tablice inskrypcyjne (uszkodzone), 6 żeliwnych fragmentów z ogrodzenia grobu. |
| Uwagi: | Według K. Pagel’a fundatorem cmentarza na tzw. „Pańskim Wzgórzu” był Wilhelm von Bandemer, który był właścicielem wsi w latach 1804-1815. Spoczęli na nim zmarli członkowie rodzin: von Bandemer oraz von Arnim (późniejszych właścicieli majątku). Informacja ta świadczy o tym, że ten teren pochówkowy pochodzi z pierwszej połowy XIX w. Na podstawie zachowanych elementów można stwierdzić, że pochowano tutaj co najmniej sześć osób, w tym spokrewnionych ze sobą członków rodzin Waldow i Müller. Brak śladów świadczących o grzebaniu w tym miejscu członków rodziny Bandemer. |
Pochowani na cmentarzach w Czystej
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| Eggert | Elza | Zmarła w wieku 20 lat. | –.–.—- | –.–.1945 |
| Hommack | Emma | – | 21.02.1894 | 28.08.1894 |
| Jaschob geb. Birr | Caroline | – | 18.09.1823 | 01.11.1886 |
| Müller | Carl Bogislav | Zmarł w wieku 59 lat. | 26.08.1830 | –.–.—- |
| Müller geb. Kolbe | Charlotte | Zmarła w wieku 59 lat. | 22.10.1835 | –.–.—- |
| Noffke geb. Dordel | Johanne | – | 13.03.1850 | 17.02.1929 |
| Noffke | Pauline Auguste | – | 21.11.1875 | 15.01.1876 |
| Noffke | Gustaw | Mąż Berty z dm. Jaschob. | 11.07.1869 | 11.06.1929 |
| Noffke geb. Jaschob | Berta | Żona Gustaw’a Noffke. | 20.10.1871 | Brak daty. |
| Pigors geb. Bewersdorf | Pauline | – | 04.11.1868 | 16.11.1899 |
| Schwante | Carl | – | 30.04.1855 | 20.04.1885 |
| Wald geb. Müller | Ernestine | – | 29.09.1806 | 14.01.1872 |
| Wollenberg geb. Sanlke | Dorothea | – | 17.02.1805 | 03.02.1878 |
Zmarli w Wittbeck (Czysta)
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| v. Bandemer | Friedrich Wilhelm | Mąż Dorothey Luise g. Massow. | –.–.—- | 13.10.1707 |
| v. Bandemer z dm. Massow | Dorothea Luisa | Żona Fiedricha Wilhelm’a v. Bandemer. | –.–.—- | 13.10.1707 |
| v. Bandemer z dm. Puttkamer | Anna Dorothea | Żona Valentin’a v. Bandemer. | –.–.1681 | 03.04.1766 |
Mieszkańcy Wittbeck (Czysta) polegli podczas wojen i zmarli z odniesionych ran
| Stopień | Nazwisko | Imię | Data urodzenia | Data śmierci | Miejsce śmierci / wiek / uwagi |
| Füsilier | Grychen | August | –.–.—- | 03.12.1870 | Poległ podczas wojny prusko – francuskiej w bitwie pod Champigny (Francja). 4 |
| Musketier | Guhl | Heinrich | –.–.—- | 30.06.1915 | Poległ w Rosji. |
| – | Noffke | Karl | 21.01.1918 | 12.01.1941 | Zmarł w szpitalu polowym. |
| – | Hupke | Hans | 11.06.1914 | 27.07.1941 | Poległ na Ukrainie. |
| – | Pollex | Wilhelm | –.–.1906 | 09.09.1941 | Poległ w Rosji. |
| – | Malzahn | Berthold | –.–.1912 | 21.12.1941 | Poległ w Rosji. |
| – | Pranschke | Kurt | 14.03.1914 | 15.10.1943 | – |
| – | Noffke | Otto | 08.10.1913 | 12.03.1944 | Poległ na Ukrainie. |
| – | Gust | Georg | 03.01.1925 | 09.04.1944 | Poległ w Chorwacji. |
| – | Eggert | Karl | 12.04.1919 | 12.07.1944 | – |
| – | Granow | Franz | 02.09.1922 | 02.01.1945 | Poległ na froncie zachodnim. |
| – | Noffke | Herbert | 05.04.1926 | 04.01.1945 | – |
Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss.1021-1022.
2. Alicja Łukaszewicz, Gardna Wielka – Kościół i cmentarze niemieckie, praca licencjacka, Akademia Pomorska s. 17.
3. www.stolp.degarnisonarticlesverlustlisten.htmlfile=tl_filesDokumenteDokumente_HeimatortestolpGefallene%20Gr.-Garde%201939-45.pdf.
4. http://www.denkmalprojekt.org/2010/stolp_kreisblatt_1864_1866_1870-71_pom.htm.