Smołdzino – Schmolsin
Smołdzino – wieś położona w północnej części powiatu słupskiego, posiadająca 971 mieszkańców.1 Według spisu ludności, przeprowadzonego 17 maja 1939 r., w Smołdzinie mieszkało 1308 osób, w 377 gospodarstwach domowych.
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1281 r. Wówczas to, książe Mściwoj II (Mestwin II) przekazał Norbertanom z Białobuku (koło Trzebiatowa) kościół św. Mikołaja w Słupsku, przy którym mieli utworzyć klasztor żeński. Nowo ufundowany klasztor otrzymał oprócz wielu przywilejów również wsie, w tym także Smołdzino. W 1291 książe Bogusław IV przekazał je na własność klasztorowi Cystersów w Oliwie. W latach 1329-1341 należało ono do zakonu krzyżackiego. W 1487 r. Smołdzino zostało oddane w lenno staroście lęborskiemu Peterowi Tessen. Pod koniec XVI w. von Teesen utracił majątek, tym samym w 1608 wróciło ono w skład dóbr książęcych. Ostatni z książąt pomorskich, Bogusław XIV podarował wieś (w 1622 r.) swojej siostrze Annie, wdowie po księciu de Croy. Po jej śmierci (7 lipca 1660 r.) Smołdzino przeszło w ręce jej syna- księcia Ernesta Bogusława de Croy. Nie był on żonaty, jednak miał syna ze związku z mieszczanką rostocką, Dorotą Levins. Został on legitymowany przez ojca tytułem szlacheckim jako Ernest von Croyengreif. Po jego bezpotomnej śmierci Smołdzino zostało wcielone do domeny administracyjnej Brandenburgów.
Wojny z Napoleonem zubożyły państwo pruskie, co doprowadziło do sprzedaży części jego domen. Smołdzino stało się wówczas własnością rodziny von Hanstein. W 1852 r. zostało one wykupione przez króla Prus – Fryderyka Wilhelma IV Hohenzollern (1795-1861). Ostatnim administratorem majątku Hohenzollernów był Speck von Stenburg.
Rolnictwo i działalność gospodarcza
Smołdzino obok Główczyc (Glowitz) było dużym centrum gospodarczym w północno-wschodniej części powiatu słupskiego. W 1939 r. znajdowało się tu 231 gospodarstw rolnych, w tym:
– 122 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
– 39 od 5 do 10 ha,
– 43 od 10 do 20 ha,
– 7 powyżej 20 ha.
Jedno z większych gospodarstw rolnych należało do Gustava Menzela – 51 ha.
Na przełomie 1941/42 działały tutaj liczne zakłady rzemieślnicze i handlowe. Funkcjonowała Wiejska Kasa Oszczędnościowo-Pożyczkowa EGmbH i browar R.W.H. Paul’a Kositzke. Mieli tutaj swoje zakłady budowlane G. Gramow, Albert Klitschke i G. Polle, a także malarze- Konrad Doblin i Karl Weit. Warsztaty: ślusarski, samochodowy, rowerowy oraz stację benzynową posiadał Max’a Hendel. Zakład wyrobu trumien i mebli należał do Beetz’a. Działały tutaj kuźnie Albrecht’a, M. Schramm’a i R. Wenzlaf’a. Zakłady fryzjerskie prowadzili Bäter i K. Lüttschwager. We wsi mieszkali również: dekarz Theodor Kiau, tokarz Weith, ślusarz Ferdinand Mielke, stolarze K. Bergmann, Hermann Granow, Hupke i Kaminsky, garncarze Kurt Adam i Wilhelm Adam, kołodzieje O. Berend, Rodemerk i Frz. Proy, piekarze B. Boldt i B. Sonntag oraz hanlarz bydłem Franz Noffke i rzeźnicy Franz Dargatz i Karl Jost. Mieli tutaj swoje warsztaty zegarmistrz Max Braun, krawcy Paul Freitag, W. Lietz, Irene Gromoll i Martha Schultz, modystka Rodemerk, szewcy Fritz Eick, Kaminsky, Weit i Pudlitz, siodlarze Adam i Weit. Mieszkańcy byli na miejscu zaopatrywani przez sklepy wielobranżowe W. Adam’a, H. Müllera, S. Nork, Carla Pigorsch’a i Willego Sielaff oraz sklepy z towarami kolonialnymi Pollex i Otto Ruch. Miał w Smołdzinie swój atelier fotograficzne Walter Feldhahn. Mieszkańcy w wolnych chwilach mogli spędzić czas cukierni i kawiarni Bertholda Kusserow lub oberżach należących do Paula Fuhlbrügge, Gustawa Packwitz’a, Karla Treptow i Richard’a Wolff. W oberżach znajdowały się pokoje hotelowe dla turystów i podróżnych. Znajdowało się tutaj również schronisko z 20 łóżkami. O zdrowie mieszkańców dbał felczer dr Helmuth Fleischer. W 1918 r. działał gabinet dentystyczny Luise Klitschke, a w późniejszych latach dr. Müschke. Położną była Emilie Heise. Na początku lat 40 XX w. istniała tutaj filia apteki z Główczyc Ericha Chemnitz, a później samodzielna apteka należącą do van Rossum. Praktykę weterynaryjną prowadził tutaj dr Eberhard Prösch.
Na przełomie XIX/XX w. administrator urzędu leśnego leśniczy Kramer przeprowadził meliorację terenów na północy Smołdzina. Natomiast w latach 20 XX w. zostały zmeliorowane bagna leżące na południowym skraju wsi.
Kościół
Smołdzino położone jest u podnóża góry Rowokół [115 m n.p.m.], która dominuje nad całą okolicą. Dawniej wzgórze to było miejscem kultu pogańskich mieszkańców Pomorza. Na przełomie XIV i XV w. wybudowano na szczycie wzgórza kaplicę pw. św. Mikołaja, która pełniła również rolę znaku nawigacyjnego. Po roku 1534, czyli w okresie reformacji, kaplica została zburzona. Późniejsze odkrycia miejsca grzebalnego, dokonane w pobliżu posadowienia kaplicy sugerują, że pełniła ona również rolę kościoła filialnego. W 1581 r. właściciel majątku von Tessen zbudował niewielki filialny kościół przynależący do parafii w Gardnie Wielkiej. Nowy właściciel wsi, księżna Anna de Croy postanawia wyburzyć skromny kościół i na jego miejscu postanowiła wybudować okazałą świątynię, której budowę ukończono 1632 r. Od tej pory datuje się istnienie w Smołdzinie samodzielnej parafii ewangelickiej. Pierwszym pastorem smołdzińskim był Johannes Blascenius z Gardny, który przetłumaczył luterańskie homilie na język kaszubski. Pastorem nowo wybudowanego kościoła został Michael Brüggemann (Michał Mostnik), który przygotował do druku na język kaszubski „Mały Catechism D. Marcina Luthera, niemiecko-wandalski abo słowięski…”, pieśni kościelne i mowy pogrzebowe. Jednym z ostatnich pastorów smołdzinskiego kościoła był Fritz Sander, który przed objęciem stanowiska pastora w Smołdzinie przebywał na misji w Keetmanshop leżącej w dawnej kolonii niemieckiej (Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia, obecnie Nambia). Funckję pastora objął 01.12.1933 r. i pełnił ją do 1937 r., tj. do czasu ponownego wyjazdu na misję do Gwatemali. W 1940 r. w skład parafii wchodziło 8 miejscowości: Holzkathen (Smołdziński Las), Klucken (Kluki), Schlochow (Człuchy), Selesen (Żelazo), Vietkow (Witkowo), Virchenzin (Wierchocino), Zietzen (Siecie) i część Klein Rowe (Rówek). Liczyła 4625 parafian. Wszyscy mieszkańcy Smołdzina byli wyznania ewangelickiego. Parafia należała do okręgu kościelnego Stolp Altstadt (Słupsk Stare Miasto). Ostatnim ewangelickim duchownym był pastor Ernst Fürstenberg (1938-1945).
Szkoła
W 1852 r. w Smołdzinie funkcjonowała 2-klasowa szkoła. Nowy budynek szkolny wybudowano w 1893 r. W 1932 r. działała 5-stopniowa szkoła powszechna z trzema nauczycielami.Ostatnimi nauczycielami szkoły byli: Max Pigorsch (zm. 1939 r.), Johannes Schammler i Willy Woggon, którzy polegli podczas wojny. Uczyli w tutejszej szkole m. in. Paul Grase, Else Hogenfeld, Georg Löchel, Frau Lehmann, Langhabel i Markow.
Ostatnie dni wojny
Smołdzino było jedną z wsi, które nie otrzymały rozkazu do ewakuacji przed zbliżającymi się wojskami radzieckimi. 17 lutego przybył do wsi pociąg z uchodźcami. Z każdym dniem przybywało uciekinierów z terenów Prus Wschodnich, Prus Zachodnich i sąsiednich okręgów. Wojska radzieckie wkroczyły do Smołdzina z kierunku Gardny Wielkiej około godziny dziewiątej. Doszło do wymiany ognia z niewielką grupą żołnierzy niemieckich przebywających u burmistrza Alberta Hupke. Wieczorem 9 marca żołnierze radzieccy zastrzelili na cmentarzu przykościelnym oberżystę Fuhlbrügge’ra. 11.03.1945 r. do wsi przybyło jeszcze około 1000 żołnierzy. Zaczęły się aresztowania mężczyzn, których więziono w kościele. Wielu z nich następnie wywieziono. Z powodu głodu i złych warunków sanitarnych rozprzestrzeniły się tyfus i dyfteryt. Chorymi ze Smołdzina i okolicznych wsi opiekowała się lekarka Annemarie Stubbe. Zaopatrzeniem medycznym zajmowała się Luise Klitschke. W lipcu 1945 r. przybyła do Smołdzina grupa 200 jeńców niemieckich, którą wykorzystano przy pracach polowych. Pod koniec lata do Smołdzina przybyli pierwsi osadnicy polscy. Pierwszy transport miejscowej ludności niemieckiej za Odrę miał miejsce 01.12.1946 r. Następny większy transport wyruszył 31.08.1947 r. Podczas II wojny światowej zginęło 31 mieszkańców wsi, 101 zaginęło i 39 poległo w szeregach armii niemieckiej.
Cmentarze
Najstarsze miejsce grzebalne znajdowało się na południowym zboczu góry Rowokół, obok kaplicy św. Mikołaja powstałej na przełomie XIV i XV w. W okresie reformacji Marcina Lutra i zburzeniu kaplicy na Górze Rowokół ówczesny właściciel Smołdzina, von Teesen wybudował nową kaplicę. Być może wraz z powstaniem nowego domu modlitewnego powstał wówczas nowy cmentarz. Po 51 latach na miejscu kaplicy von Tessena wybudowano nowy kościół. Do dzisiaj na terenie przykościelnym zachowały się nieliczne ślady pochówkowe. W południowo-wschodniej części terenu przykościelnego zachowała się kwatera rodzinna otoczona żeliwnym płotkiem. Zachował się nagrobek z białego granitu upamiętniający żonę pastora smołdzińskiego w latach 1901-1933 Margaretę Bartelt zmarłej 25.02.1929 r. W zachodniej części cmentarza przykościelnego zachowała się granitowa podstawa z fragmentem żeliwnego krzyża. Po wschodniej stronie kościoła znajdował się pomnik upamiętniający poległych mieszkańców Smołdzina podczas I wojny światowej.
Trzeci cmentarz w Smołdzinie posadowiony był u wschodniego podnóża Góry Rowokół. Teren pochówkowy z końca XIX w. jest użytkowany do dzisiaj. Zachowała się oryginalna brama wejściowa na teren grzebalny. Mimo dużej dewastacji starej części cmentarza zachowała się jeszcze duża liczba elementów nagrobnych.
Pochowani na cmentarzach ewangelickich
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| Bartelt geb. Furkam | Margareta | Żona pastora Wilhelma Bartelt. | 26.05.1874 | 25.02.1929 |
| Bertz geb. Knop | Minna | – | 27.07.1876 | 24.05.1936 |
| Birr | Karl | – | 20.09.1807 | 27.03.1893 |
| Birr | Friederike z dm. Bindemann | – | 11.09.1819 | 16.04.1878 |
| Briese | Max | Krawiec. | 16.03.1896 | 13.04.1931 |
| Durdel | Reinhold | Mąż Erny z dm. Kropp. | –.–.—- | 05.01.1943 |
| Eick | Johann | Mąż Marie z dm. Leck. | 24.12.1860 | 04.05.1916 |
| Eick geb. Leck | Marie | Żona Johann′a Eick. | 07.05.1865 | 09.08.1941 |
| Feldhahn | Hedwig | – | 12.04.1896 | 15.08.1897 |
| Freitag | Max | – | 12.05.1903 | 11.12.1940 |
| Gaase | Wilhelmine | – | 04.11.1864 | 03.02.1941 |
| Gast | Erika | – | 22.09.1925 | 10.02.1940 |
| Gast geb. Baeter | Auguste | – | 10.04.1885 | 21.03.1936 |
| Granzow | Karl | – | 01.11.1867 | 12.10.1937 |
| Hischke | Marta Helene | – | 05.02.1909 | 20.11.1912 |
| Jaschob geb. Kaminskÿ | Elisabeth | – | 20.04.1907 | 18.05.1941 |
| Jost | Emilie | – | 07.10.1874 | 04.10.1886 |
| Kollesch geb. Knap | Alwine | – | 01.01.1853 | 21.03.1937 |
| Kollesch geb. Pollex | – | – | 04.02.1854 | 19.04.1926 |
| Kowalke | Elisabeth | – | 27.04.1900 | 18.02.1901 |
| Kroest | Florentine | – | 12.09.1869 | 24.05.1938 |
| Klück geb. Rook | Marta | – | 04.01.1906 | 09.–.—- |
| Küttner | Paul Fritz Gotthard | – | 29.08.1892 | –.05.1898 |
| Loeper | Berthald | Mąż Minny z dm. Both. | 16.04.1865 | 15.06.1940 |
| Loeper geb. Both | Minna | Żona Berthalda Loeper. | 10.08.1861 | 04.10.1940 |
| Noffke | Karl | – | 31.10.1891 | 04.01.1942 |
| Pahnke | Gustav | – | 27.02.1898 | 22.03.1903 |
| Pollex | Ernst | Murarz. | 16.02.1905 | 03.02.1932 |
| Pollex | Paul | – | 14.01.1863 | 09.05.1883 |
| Pollex geb. Küttner | – | – | 21.05.1824 | 05.12.1902 |
| Resz | Hedwig | – | 29.04.1899 | 08.12.1900 |
| Rüttner | Paul Fritz | – | 29.08.1892 | 09.05.1893 |
| Sartelt geb. Furkam | Margarete | Cmentarz przykościelny. | 26.05.1874 | 25.02.1929 |
| Schiewer | Julius | – | 31.01.1900 | 29.09.1900 |
| Sessin | Oskar | – | 28.08.1894 | 30.12.1937 |
| Sonntag | Herbert | – | 16.01.1935 | 09.06.1936 |
| Sonntag | Albert | Mąż Auguste z dm. Sonntag. | 20.10.1864 | 15.09.1940 |
| Sonntag geb. Pollex | Auguste | Żona Alberta Sonntag. | 30.10.1862 | 25.09.1942 |
| Stanitzke | Gerhart | Pochodzi z Kielau – Gdynia Chylonia. | 28.07.1920 | 15.07.1933 |
| Stubbe | Hermann | – | 22.04.1863 | 02.11.1938 |
| Wachholz | – | – | 03.07.1932 | 02.02.1934 |
| Weit | Ernst | – | 26.10.1889 | 10.07.1903 |
| Weit | Wilhelm | – | 24.01.1892 | 09.11.1894 |
Zmarli w Smołdzinie
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| Arndt | Auguste | – | –.–.—- | –.–.1947 |
| Hawer | Karl | – | –.–.—- | –.–.1945 |
| Rewaldt | Max | – | –.–.—- | –.–.1945 |
| Voigt | Wilhelm | – | –.–.—- | –.–.1945 |
Mieszkańcy Schmolsin (Smołdzino) polegli podczas wojen
| Stopień | Nazwisko | Imię | Data urodzenia | Data śmierci | Miejsce śmierci / wiek / uwagi |
| Dragoner | Proy | Wilhelm | –.–.—- | –.–.1866 | Poległ podczas wojny prusko-austriackiej w biwie pod Königgrätz (dzisiaj Hradec Kralove w Czechach). 6 |
| Jäger | Sonnemann | Friedrich | –.–.—- | 03.12.1870 | Poległ podczas wojny prusko-francuskiej w bitwie pod Champigny (Francja). 6 |
| Musketier | Damaschke | August | –.–.—- | –.–.—- | Poległ w wojnie prusko-francuskiej 1870/1871. 6 |
| – | Pollex | Richard | –.–.—- | 28.01.1915 | Poległ w bitwie pod Lombartzyde (Belgia). Rany podbrzusza i nogi. |
| Grenadier | Fähnrich | Kurt | –.–.—- | –.–.1943 | Front wschodni / 20 lat / syn Alberta i Friedy z dm. Ruch. 5 |
| Gefreite | Knop | Günter | –.–.—- | –.–.1943 | Rosja – Wielikije Łuki / 21 lat / syn Paul’a i Luise z dm. Poosch. 5 |
| Gruppenführer | Kutscher | Erwin | –.–.—- | –.–.1943 | Front wschodni / 22 lata / syn Ernsta i Idy z dm. Bonke / odznaczony: KZ 2 kl. 5 |
| Obergefreiter | Reißwig | Waldemar | –.–.—- | –.–.1943 | Front wschodni / 24 lata / syn wdowy Emilie Reißwig z dm. Tabert / odznaczony KZ 2 kl, odznaką szturmową piechoty. 5 |
| Schütze | Merten | Paul | –.–.—- | –.–.1943 | Front wschodni / 20 lat / Waffen SS / syn Wilhelma i Minny z dm. Klick. 5 |
| Gefreite | Wachholz | Helmut | –.–.—- | –.–.1943 | Front wschodni / 20 lat / Stab.-Gren.-Regt. / odznaczony odznaką za odniesione rany / syn Otto i Berty z dm. Schulz / mszę za poległego odprawiono w Smołdzinie 23.04.1943 r. 5 |
Źródło: 1. Załącznik Nr 9 do Uchwały Nr XXXIX/265/2009 Rady Gminy Dębnica Kaszubska z dnia 29.12.2009 r.
2. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss.505-511.
3. http://www.najigoche.kaszuby.pl/artykul/artykul=668,u-ksieznej-pani-w-smoldzinie.
4.http://www.denkmalprojekt.org/2012/Matr-Rgt-4-Stab.html.
5. Die Grenz-Zeitung – 1943.
6. http://www.denkmalprojekt.org/2010/stolp_kreisblatt_1864_1866_1870-71_pom.htm.