Podwilczyn – Podewilshausen
Podwilczyn – wieś w gminie Dębnica Kaszubska. Powstała ona w latach 1748-1752 i należała do około 200 pomorskich wsi, które założył król Prus – Fryderyk II Wielki. Grunty pod zasiedlenie (376 ha) i budowę nowej osady zostały przekazane przez miasto Stolp (Słupsk) w Puszczy Łysomickiej. Były to tereny zalesione i o słabej wartości rolniczej. Wiosną 1752 r. przybyło do osady pierwszych 16 rodzin, które pochodziły z Mecklenburgi, Polski i Szwecji. Wieś otrzymała nazwę Podewilshausen, na pamiątkę pierwszego ministra Prus – Heinricha von Podewils (1695-1760). Prace przy karczowaniu lasu pod rozbudowę osady oraz pola uprawne były żmudne i trwały dziesięciolecia. Po zagospodarowaniu się pierwszych kolonistów, miasto Słupsk wybudowało tu szkołę i dom modlitewny, a synod ze Słupska zlecił duchownym z Dębnicy Kaszubskiej opiekę nad wiernymi z Podwilczyna. W latach 1794/95 wieś została przekazana kolonistom w użytkowanie wieczyste. Jednak mieszkańcy mieli trudności z wypełnieniem warunków dzierżawy. Istniały plany powiększenia powierzchni pastwisk i ziemi uprawnej poprzez osuszenie przylegającego do wsi jeziora. Miejscowa ludność protestowała przeciwko tym planom, wskazując na skutki tego przedsięwzięcia, które mogło doprowadzić do wystąpienia braku wody na potrzeby gospodarstw.
W 1925 r. wieś liczyła 334 mieszkańców, żyjących w 69 gospodarstwach domowych. Średnio na jedno gospodarstwo domowe przypadało 9 osób. Przed wybuchem drugiej wojny światowej liczba mieszkających tu zmniejszyła się do 290 osób (w 69 gospodarstwach domowych – stan na 17.05.1939 r.)2. Naczelnicy lokalnej społeczności byli wybierani na 6-letni okres spośród miejscowej ludności. W 1935 r. stanowisko naczelnika (wójta) przemianowano na burmistrza. Jednym z ostatnich burmistrzów w Podwilczynie był rolnik August Stiewe (1937 r.).
Rolnictwo
W 1939r. w Podwilczynie znajdowało się 86 gospodarstw rolnych, w tym:
– 9 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
– 17 o powierzchni od 5 do 10 ha,
– 12 o powierzchni od 10 do 20 ha,
– 4 o powierzchni powyżej 20 ha.
Kościół
Pierwszy dom modlitewny w Podwilczynie (N 54,294164⁰ E 17,159874⁰) został wybudowany pod koniec pierwszej połowy XVIII w. z funduszy miasta Stolp (Słupsk). Kościół został wybudowany w stylu szachulcowym i był posadowiony na linii wschód-zachód. Od strony południowo-wschodniej, tj. od głównej drogi, granicę terenu kościelnego wytyczały granitowe kamienie i drzewa. Znajdowała się tutaj również kaplica dla zmarłych. Po stronie północno-zachodniej świątyni znajdował się cmentarz. Kościół został rozebrany w pierwszych latach XXI w. i obecnie znajduje się na tym terenie prywatna posesja. Po dawnym terenie kościelnym pozostała granica południowo-wschodnia (drzewa i kamienie granitowe) oraz wybrukowana droga prowadząca do drzwi dawnej świątyni. Przy tej samej drodze, 115 m w kierunku południowo-zachodnim znajduje się drugi kościół, który pochodzi z pierwszej połowy XIX w. Na terenie przykościelnym znajduje się dzwonnica, z dzwonem odlanym w 1845 r. Do 1945 r. i w pierwszych latach powojennych odbywały się msze w obu świątyniach. W najstarszym kościele odprawiane były msze w obrządku katolickim, natomiast w drugim odbywały się nabożeństwa ewangelickie. Przedwojenni mieszkańcy Podwilczyna byli w większości ewangelikami. W 1925 r. 264 mieszkańców deklarowało wyznanie ewangelickie. Brak informacji o wyznaniu pozostałych 70 osób. Wieś należała do parafii w Dębnicy Kaszubskiej, a tym samym do okręgu kościelnego Stolp – Stadt (Słupsk – Miasto).
Szkoła
W 1932 r. w Pdwilczynie funkcjonowała 2-stopniowa szkoła powszechna, z dwiema klasami i jednym nauczycielem. Uczęszczało do niej wówczas 66 uczniów. Wśród uczących tutaj wymienia się: Heinza Kaliske i Franza Ohnmacht.
Ostatnie dni wojny
Miejscowość została zajęta przez wojska radzieckie 7 marca 1945 r. Dwa dni przed wkroczeniem Rosjan mieszkańcy wsi opuścili swoje domy i ewakuowali się w kierunku Słupska. W Podwilczynie pozostało część uchodźców z Prus Wschodnich, m.in. z okolic Tylży (obecnie Sowieck w Rosji), którym przewodził burmistrz Pilz. Uciekinierzy zdołali dotrzeć tylko do Siemianic, gdzie zostali przechwyceni przez wojska radzieckie. Po kilku dniach powrócili do Podwilczyna. Podczas II wojny światowej zaginęło 26 mieszkańców wsi, a 23 poległo w szeregach armii niemieckiej. Po deportacji niemieckiej ludności za Odrę, wieś zostało zasiedlona m.in. przez przesiedleńców z Kresów Wschodnich oraz z województw rzeszowskiego, przemyskiego i kieleckiego.
Cmentarze
Pierwszy cmentarz w Podwilczynie powstał w II połowie XVIII w. i znajdował się w centrum wsi (N 54,294141⁰ E 17,159308⁰) po północno-zachodniej stronie pierwszego kościoła. Przed wejściem na teren przykościelny znajdowała się kaplica cmentarna, wymurowana z czerwonej cegły. Obecnie nie zachowały się żadne ślady wskazujące na pochówki w tym miejscu. Jeszcze do lat 50 XX w. znajdowało się tutaj kilka żeliwnych krzyży.
Drugi cmentarz został wytyczony na wzniesieniu terenu, oddalonym o 350 m na północ od centrum wsi (N 54,29743⁰ E 17,16131⁰, po prawej stronie drogi do Dębnicy Kaszubskiej). Teren pochówkowy jest nadal czynny. Kwatery przedwojennych mieszkańców nie zostały naruszone pod nowe pochówki. Mimo częściowej dewastacji jest to jeden z najlepiej zachowanych dawnych cmentarzy w powiecie słupskim. Obecnie teren cmentarza okala ogrodzenie z metalowej siatki, wspartej na betonowych słupach. Granicy cmentarza nie wytyczają: szpalery drzew, kamienne mury lub wały ziemne, występujące na większości miejsc pochówkowych. Tylko dwie lipy od strony zachodniej tworzą symboliczne wejście na teren grzebalny, który podzielony był na dwie kwatery. W pierwszej (od strony północnej) chowano dorosłych, a od strony południowej dzieci. Obie kwatery były z sobą bezpośrednio połączone. Zmarłych chowano na linii wschód-zachód. W oparciu o ślady zachowane w kwaterze dla dorosłych wynika, że pierwszych zmarłych danego rzędu nie chowano od granicy cmentarza w kierunku kwatery dziecięcej lecz w odwrotnym kierunku. Z zachowanych śladów wynika, że jedną z pierwszych dorosłych osób, pochowanych na tym cmentarzu była Emma Stegert, która zmarła w 1886 r., w wieku 22 lat. Do 1945 r. w kwaterze dla dorosłych powstało 9 rzędów. Ze względu na częściową dewastację i upływ czasu trudno jest dokładnie obliczyć ile grobów znajdowało się w każdym szeregu. Ciekawostką jest, że spośród 36 zachowanych żeliwnych krzyży, aż 25 z nich jest posadowiona tyłem do grobu (foto_1665). Aby odczytać imię i nazwisko zmarłego należy stanąć z tyłu mogiły. Krzyże żeliwne znajdujące się na tutejszym cmentarzu pochodzą głównie z zakładu odlewniczego Paul‘a Glesen ze Sławna. Możemy równiez spotkać krzyże z warsztatu Adolf‘a Peglow ze Słupska. Obecnie cmentarz jest pod zarządem słupskiej firmy pogrzebowej „Kalla”.
Zachowało się: (kwatera dla dorosłych):
- 36 żeliwnych krzyży, w tym 4 złamane,
- 14 granitowych podstaw pod żeliwny krzyż, w tym 13 z fragmentem krzyża,
- 2 żeliwne tablice inskrypcyjne,
- 1 przęsło ażurowe okalające mogiłę (płaskownik i pręt o przekroju kwadratowym),
- 2 przęsła ażurowe z lanego żeliwa okalające mogiłę,
- 1 krzyż drewniany,
- 7 krzyży (granit i beton),
- 3 betonowe nagrobki w kształcie pnia drzewa bez tablicy inskrypcyjnej,
- 29 betonowych i kamiennych obrysów mogił,
- 5 betonowych tumb w kształcie otwartej trumny,
- 9 betonowe stele bez tablic inskrypcyjnych,
- 1 nagrobek betonowy pełny,
- 2 granitowe nagrobki z ułamanym krzyżem,
- 8 fragmentów z rozbitych nagrobków (granit i beton),
(kwatera dziecięca) - 4 krzyże ażurowe żeliwne,
- 1 krzyż żeliwny,
- 1 krzyż betonowy,
- 33 podstaw pod żeliwne krzyże, w tym 31 z fragmentem krzyża,
- 14 betonowych obrysów mogiły,
- 1 granitowy obrys mogiły,
- 5 betonowych tumb,
- 3 betonowe nagrobki z kształcie pnia drzewa bez tablic inskrypcyjnych,
- 2 betonowe wsporniki pod tablicę inskrypcyjną,
- 1 stela z ułamanym krzyżem z białego kamienia, brak tablicy inskrypcyjnej.
Pochowani na cmentarzu w Podwilczynie
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| Beilfusz | – | – | –.–.1899 | 04.01.1941 |
| Burow geb. Bock | Hedwig | – | 17.11.1904 | 12.05.1940 |
| Burow | Julius | – | 08.07.1850 | 15.12.1905 |
| Domke | Johan | – | 18.12.1848 | 15.02.1909 |
| Gowitzke geb. Lawrenz | Henriette | – | 09.08.1818 | 15.02.1906 |
| Groth geb. Waack | Berta | – | 22.05.1912 | 25.06.1918 |
| Groth | Berta | – | 19.12.1863 | 24.02.1905 |
| Groth | Carl | Mąż Pauline z dm. Thiede. Zmarł w wieku 65 lat. | –.–.—- | 01.04.1895 |
| Groth | Frust | – | 03.01.1894 | –.–.—- |
| Groth geb. Thiede | Pauline | Żona Carl’a Groth. | 04.11.1847 | 12.03.1919 |
| Groth | Martin | – | 09.02.1841 | 27.01.1895 |
| Hancke | Ferdinand | – | 20.03.1848 | 19.03.1930 |
| Hübner geb. Oldenburg | Caroline | – | 18.12.1829 | 24.06.1903 |
| Jeske | Paul | – | 09.10.1915 | 04.12.1918 |
| Koch geb. Bluhm | Hermine | – | 05.03.1837 | 19.01.1904 |
| Machmann | August | – | 05.02.1841 | 23.08.1906 |
| Machmann | Wilhelmine | Żona Augusta Machmann. | 02.01.1834 | 22.03.1903 |
| Mülle | Julius | – | 29.11.1857 | 30.04.1894 |
| Oll geb.Groth | Caroline | Żona Heinrich’a Oll. | 15.02.1829 | 08.03.1910 |
| Oll | Heinrich | Mąż Caroline z dm. Groth. | 27.04.1820 | 23.04.1897 |
| Pahnke geb. Zielke | Karoline | Żona Karl’a Pahnke. | 22.10.1860 | 26.04.1924 |
| Radde geb. Teiske | Ernestine | – | 06.09.1826 | 23.09.1896 |
| Rahn geb. Rutz | Auguste | Żona Julius’a Rahn. | 05.02.1843 | 20.09.1909 |
| Rahn | Julius | Mąż Auguste z dm. Rutz. | 28.07.1837 | 03.10.1913 |
| Reitzel | Adeline | – | 28.11.1883 | 01.08.1900 |
| Ritz geb. Bohlke | Mathilde | – | 16.11.1874 | 20.07.1935 |
| Roll | Heinrich | Nauczyciel i kościelny. | 26.02.1813 | 28.10.1898 |
| Roll geb.Ehlert | Henriette | Żona nauczyciela Heinrich’a Roll. | 27.01.1822 | 03.03.1901 |
| Schalk | Karl | – | 22.03.1920 | 10.04.1938 |
| Schwuchow | Gustaw | – | 24.06.1854 | 20.02.1931 |
| Stegert | Emma | – | 19.03.1864 | 01.05.1886 |
| Stiewe geb. Stiewe | Anna | Żona Karla Stiewe. | 02.02.1884 | 12.03.1914 |
| Stiewe | Max | Obergefreiter. | 04.081887 | 18.06.1909 |
| Stiewe | Heinrich | – | 04.04.1873 | 25.05.1939 |
| Stiewe | Wilhelmine | – | 03.11.1879 | 28.10.1886 |
| Stiewe | Heinrich | – | 08.03.1886 | 08.11.1886 |
| Stiewe | Heinrich | – | 24.04.1854 | 25.07.1896 |
| Stüwe | Helene | – | 31.05.1892 | 19.06.1892 |
| Timmreck geb. Steingräber | Henriette | – | 11.04.1853 | 13.01.1907 |
| Trapp | Paul | – | 11.08.1904 | 14.02.1918 |
| Waack | Marta | – | 24.04.1894 | 23.05.1914 |
| Waack | Friedrich | – | 24.01.1857 | 14.11.1925 |
| Waack geb. Bolduan | Auguste | Żona Carla Friedricha Waack. | 24.05.1855 | 06.12.1929 |
| Waack | Carl Friedrich | Mąż Auguste z dm. Bolduan. | 12.03.1852 | 04.01.1909 |
| Waak geb. Zielke | Adeline | – | 01.04.1859 | 10.02.1902 |
| Waak | Adeline | Córka Adeline z dm. Zielke. | 04.01.1902 | 11.02.1902 |
| Waak | Helene | Córka Adeline z dm. Zielke. | 04.01.1902 | 21.03.1902 |
| Waak geb. Bandreier | Henriette | – | 16.03.1826 | 01.05.1893 |
| Zessin geb. Lemke | Erna | – | 22.11.1892 | 20.071937 |
| Zessin geb. Groth | Pauline | Żona Wilhelm’a Zessin. | 14.01.1891 | 24.08.1914 |
| Zessin | Erna | Córka Pauline i Wilhelma Zessin. | 04.08.1914 | 24.08.1914 |
| Zessin geb. Liede | Wilhelmine | – | 11.11.1827 | 11.06.1897 |
| Zielke | Karl | Mąż Wilhelmine z dm. Zessin. | 20.04.1828 | 18.10.1902 |
| Zielke | Wilhelmine | Żona Karl’a Zielke. | 07.11.1827 | 15.08.1910 |
Zmarli w Podewilshausen (Podwilczyn)
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| Dorow | Christine Charlotte | – | 21.10.1775 | 21.10.1775 |
| Gidde | Christian Gottlieb | – | 14.11.1795 | 20.03.1796 |
| Groth | Johann David | – | 16.05.1788 | 04.10.1788 |
| Groth | Daniel Gottlieb | – | 12.02.1775 | 05.12.1777 |
| Groth | Anna Eleonora Christine | – | 05.04.1767 | 01.06.1767 |
| Groth | Anna Maria | – | –.–.1729 | 04.11.1799 |
| Jahn | Max | – | –.–.—- | 20.02.1943 |
Mieszkańcy Podewilshausen (Podwilczyn) polegli podczas wojen
| Stopień | Nazwisko | Imię | Data urodzin | Data śmierci | Miejsce śmierci / wiek / uwagi |
| – | Stiewe | – | –.–.—- | 29.10.1941 | Poległ / syn Otto Stiewe i Axeline z dm. Zielke. |
| Gefreiter | Stiewe | Erwin | –.–.—- | –.–.1943 | 1943 Poległ na froncie wschodnim / syn Otto Stiewe i Axeline z dm. Zielke. |
Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 781-783.
2. http://gemeinde.podewilshausen.kreis-stolp.de.
3. Die Grenz-Zeitung nr 25 z 26.01.1943 r.
4. Die Grenz-Zeitung nr 52 z 22.02.1943 r.