Budowo – Budow
Budowo – wieś w gminie Dębnica Kaszubska. Mieściła się tutaj najstarsza siedziba rodu Zitzewitz z gałęzi Budower, który wymarł pod koniec XV w. W 1460 r. w pobliskim Motarzynie urodził się Klaus von Zitzewitz, który jest uważany za założyciela drugiej budowskiej gałęzi rodu Zitzewitz. Od tego czasu majątek pozostaje w posiadaniu jednej rodziny aż do 1945 r. Ostatnim właścicielem majątku w Budowie był Johann Adolf Ernst von Zitzewitz, który został zamordowany 15.06.1945 r.
Rolnictwo i działalność gospodarcza
W 1891 r. powierzchnia majątku w Budowie wynosiła 1364 ha, w tym: 650 ha gruntów ornych, 89 ha łąk, 50 ha pastwisk, 569 ha lasów i 6 ha powierzchni wodnych. W hodowli znajdowało się: 54 konie, 160 sztuk rogacizny, 127 świń i 800 owiec. Przed wybuchem I wojny światowej powierzchnia majątku wynosiła 1145 ha, w tym: 700 ha gruntów ornych, 100 ha łąk, 5 ha pastwisk, 320 ha lasów, 15 ha nieużytków i 5 ha powierzchni wodnych. W zabudowaniach gospodarczych znajdowało się 63 konie, 270 sztuk rogacizny, 30 owiec i 12 świń. W 1919 r. Adolf von Zitzewitz wydzierżawia majątek swojemu synowi Johannowi. Przed wybuchem II wojny światowej powierzchnia majątku nie uległa znacznej zmianie i w 1938 r. powierzchnia wynosiła 1160 ha, w tym: 715 ha gruntów ornych, 100 ha łąk, 5 ha pastwisk, 320 ha lasów, 15 ha nieużytków i 5 ha powierzchni wodnych. W zabudowaniach gospodarczych znajdowały się: 61 koni, 277 sztuk rogacizny, 42 owiec i 133 świń. Poza majątkiem we wsi było 37 gospodarstw, w tym:
– 21 o powierzchni od 0,5 ha do 5 ha,
– 4 o powierzchni od 5 ha do 10 ha
– 11 o powierzchni od 10 ha do 20 ha,
– 1 o powierzchni powyżej 20 ha.
W latach 40 XX wieku handel i rzemiosło były w Budowie dobrze rozwinięte. Działały tutaj: Wiejska Kasa Oszczędnościowo-Pożyczkowa EGmbH, sklepy wielobranżowe Augusta Baldt i A. Halbeck’a, firma aranżacji ogrodów W. Burboth i A. Kaufmann’a oraz sklep z artykułami różnymi Otto Behnert’a i zajazd Maxa Tuschy. We wsi działalność prowadzili między innymi: rzeźnik P. Durdel, piekarz Augusta Bald, młynarz Ernst Hoeft oraz handlarz paliwami Emil Schlücker. Swoje warsztaty mieli tutaj również: kowal H. Pacht, szewcy H. Radde i W. Voll, stolarz A. Halbeck, malarz Karol Geffe oraz kołodzieje F. Halbeck, Pallas i Wedig. Gabinet lekarski prowadził lekarz Helmut Galandi. Ostatnim niemieckim burmistrzem wsi był Alwin Halbeck.
Kościół
Według zapisków dokumentalnych z około 1600 roku, kościół w Budowie istniał od 300 lat. Odnowienie świątyni miało miejsce w roku 1607, ale spłonęła ona w 1645 r. Kościół został w ciągu roku odbudowany. Wieżę kościelną wzniesiono w konstrukcji drewnianej. Wieża zwieńczona była ośmiobocznym hełmem i pokryta gontem. W 1802 r. podczas silnej burzy hełm wieży uległ spaleniu od pioruna. Po odbudowie wieża została przykryta czterospadowym dachem. Budowla posadowiona jest na fundamencie z kamienia polnego. Ściany nawy wzniesiono z cegły z nielicznym dodatkiem kamieni. Prosta, czworoboczna nawa przy narożach została wzmocniona przyporami. Otwory okienne są czworokątne od góry zamknięte łukiem odcinkowym. W 1815 r. podczas pożaru została zniszczona ambona. Wśród wyposażenia znajdowały się: cynowe lichtarze z 1692 roku od Ursuli von Pirchen oraz lichtarze z 1816 roku od Wilhelma Gottberg oraz chrzcielnica ufundowana przez rodzinę von Marwitz z Unichowa. W 1923 r. przeprowadzono remont wnętrza kościoła w oparciu o projekt Berg′a z Berlina. Realizacją projektu zajął się 22 letni malarz Geffe z Budowa. Do końca XVIII w. odprawiano w tutejszym kościele msze w języku kaszubskim. Najbardziej znanym budowskim pastorem był Jakob Homann, z zamiłowania botanik. Dziełem jego było trzytomowe wydanie „Flora Pomorza” z lat 1828-1835. W ciągu ostatnich 100 lat pastorami w Budowie byli:
– Eduard Gottlieb Wilm 1843-1857,
– Gustav Hermann Louis Schulz 1858-1883,
– Julius Georg Hermanni 1883-1907,
– Martin Hermann Albert Gloatz 1907-1920,
– Walter Bielenstein 1921-1945.
Parafia budowska w 1940 r. liczyła 4357 mieszkańców. W skład parafii wchodziły wsie: Jawory, Gałęzów, Gałąźnia Mała, Gałąźnia Wielka, Motarzyno, Niepoględzie i Unichowo. Patronat nad kościołem sprawowały rodziny: von Zitzewitz z Budowa A i Budowa B, von Zitzewitz z Motarzyna i Kotowa, von Zitzewitz z Gałąźni Wielkiej, von Zitzewitz z Gałąźni Małej, von Marwitz z Unichowa, von Mach z Jaworów oraz von Puttkamer z Niepoględzia i Gałęzowa. Parafia w Budowie należała do okręgu kościelnego w Bytowie. W roku 1925 większość mieszkańców wsi była wyznania ewangelickiego. Tylko dwie osoby deklarowało katolicyzm i dwie judaizm.
Szkoła
W 1932 r. we wsi funkcjonowała trzystopniowa szkoła powszechna z trzema klasami dwoma nauczycielami. Do szkoły uczęszczało wówczas 102 dzieci. W szkole nauczali: Ewald Müller, Alfred Röske oraz Waldemar Strauß. W Budowie zorganizowane było tymczasowe schronisko młodzieżowe z 20 łóżkami, które było pod opieką pastora Waltera Bielenstein.
Ostatnie dni wojny
06.03.1945 r. w Budowie stacjonowała część komendy głównej VII Korpusu Pancernego pod dowództwem majora Albrechta. On to zarządził ewakuację na 7 marca. Kolumna wyruszyła planowo o godzinie 16:00 w kierunku wschodnim, a kierował nią właściciel majątku Johann Adolf von Zitzewitz. Uchodźcy dotarli do Oskowa, gdzie dotarła do nich wiadomość o wojskau radzieckim w okolicy. Grupa uciekinierów została rozproszona. Część z nich zawróciła do Budowa, reszta starała się dotrzeć do portów i spróbować ucieczki drogą morską. Jednym z nich był Johann Adolf von Zitzewitz z małżonką, którzy tą drogą dotarli do Meklemburgii. Tą samą drogą uciekł pastor Bielenstein z małżonką.
Po powrocie do Budowa mieszkańcy zastali wieś zajętą przez Rosjan. Niewielki ostrzał artyleryjski zniszczył jedynie trzy domostwa. Wieś pełna była uciekinierów. Wielu mieszkańców zostało zatrzymanych i wykorzystana przez Rosjan do pędzenia bydła. W połowie czerwca do wsi przybyli Polacy i zaczęli organizować administrację. Majątek ziemski był zajęty przez Rosjan i utworzono w nim kołchoz. Do pracy w kołchozie wykorzystywano Niemców. Dnia 14.06.1945 r. z Meklemburgii wrócił wraz z małżonką właściciel majątku Johann Adolf von Zitzewitz. Ukryli się oni w pobliskim młynie, ale nazajutrz zostali oni zastrzeleni przez nieznanych sprawców. Ojciec zastrzelonego Johana, Adolf von Zitzewitz zmarł 12.10.1945 r w Cecenowie z powodu wycieńczenia organizmu. Straty wojenne wśród mieszkańców wsi wynosiły 20 zabitych, 41 zaginionych i 31 poległych w szeregach armii niemieckiej.
Cmentarze
Cmentarz przykościelny
| Data założenia: | Brak danych. |
| Wyznanie / parafia: | Ewangelicka / parafia Budowo. |
| Status: | Nieczynny. |
| Położenie: | Kościół i wokół niego usytuowany cmentarz usytuowany jest w północno-wschodniej części wsi. |
| Współrzędne geograficzne: | N 54.323800, E 17.394920 |
| Powierzchnia: | ± 1400 m2 |
| Układ przestrzenny: | Cmentarz usytuowany na naturalnym wzniesieniu wzmocnionym murem oporowym z kamieni polnych. Teren posadowiony na planie owalu na linii wschód – zachód. Wejście na teren przykościelny znajduje się od strony zachodniej i od południowo-wschodniej. Nie zachował się układ kwater i grobów. |
| Drzewostan i roślinność: | Drzewa: dąb. |
| Najstarszy zachowany element: | Krzyż żeliwny upamiętniający Nikolausa Otto Dettlawa von Zitzewitz zmarłego we wrześniu 1804 r. |
| Zachowały się: | Krzyż żeliwny upamiętniający Nikolausa Otto Dettlawa von Zitzewitz zmarłego we wrześniu 1804 r. |
Cmentarz parafialny
| Data założenia: | Brak danych. |
| Wyznanie / parafia: | Ewangelicka / parafia Budowo. |
| Status: | Nieczynny. |
| Położenie: | Na północno-wschodnim skraju wsi. |
| Współrzędne geograficzne: | N 54.325944, E 17.396992 |
| Powierzchnia: | ± 4800 m2 |
| Układ przestrzenny: | Cmentarz usytuowany na naturalnym wzniesieniu terenu. Na szczycie wzniesienia znajdowała się kaplica. Od strony północnej granicę cmentarza tworzy mur z kamieni polnych. |
| Drzewostan i roślinność: | Bluszcz, barwinek. |
| Najstarszy zachowany element: | Granitowy obelisk upamiętniający Wolfganga von Zitzewitz poległego 04.09.1914 r. |
| Zachowały się: | 1 obelisk z granitu, 4 krzyże drewniane, 7 granitowych podstaw pod żeliwne krzyże, fragmenty kaplicy cmentarnej, mur cmentarny wykonany z kamieni polnych, od strony północnej. |
| Uwagi: | Cmentarz użytkowany do lat 50 XX wieku. Jeden z ostatnich pochówków odbył się w lutym 1951 r. Na cmentarzu grzebano również pierwszych polskich mieszkańców wsi. Zachowało się 39 grobów, w tym 16 grobów dziecięcych. |
Pochowani na cmentarzach w Budowie
| Nazwisko | Imię | Uwagi | Data urodzenia | Data śmierci |
| Loock | Otille | – | –.–.—- | 20.03.1945 |
| Schlücker | Konrad | Zmarł w wieku 77 lat. | –.–.—- | 06.01.1943 |
| Zieliński | Frańciszek | – | 20.09.1908 | 15.02.1951 |
| v. Zitzewitz | Wolfgang | Porucznik. | 07.10.1885 | 04.09.1914 |
| v. Zitzewitz | Nicolaus Otto | Urodził się i zmarł w Motarzynie. | 27.07.1745 | –.09.1804 |
Zmarli w Budow (Budowo)
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| v. Zitzewitz | Johan Adolf | Urodzony w Budowie. | 24.04.1603 | 09.07.1669 |
| v. Zitzewitz | Johan Adolf | Urodzony w Budowie. | –.–.1640 | 08.09.1706 |
| v. Zitzewitz | Johan Adolf | Urodzony w Budowie / syn Johanna Adolfa v. Zitzewitz i Nicolaine z dm. v. Puttkamer. | 16.11.1714 | 16.04.1754 |
| v. Zitzewitz | Otto Henning | Urodzony w Budowie / syn Johanna Adolfa v. Zitzewitz i Nicolaine z dm. v. Puttkamer. | 25.10.1718 | 13.09.1764 |
| v. Zitzewitz | Otto Georg Valentin | Urodzony w Budowie / syn Otto Henninga v. Zitzewitz i Sophie Elisabeth z dm. v. Zastrow. | 10.10.1747 | 09.01.1813 |
| v. Zitzewitz | Friedrich August | Urodzony w Budowie / syn Otto Wilhelma Leopolda v. Zitzewitz i Flory z dm. v. Zart. | –.–.1822 | –.–.1822 |
| v. Zitzewitz | Auguste | Urodzona w Budowie / córka Otto Georga Valentina v. Zitzewitz. | –.–.1797 | –.–.1830 |
| v. Zitzewitz | Eduardine | Urodzony w Budowie / syn Otto Wilhelma Leopolda v. Zitzewitz i Flory z dm. v. Zart. | –.–.1811 | –.–.1847 |
| v. Zitzewitz | Aleksander Louis Gerhard | Urodzony w Budowie / syn Otto Wilhelma Leopolda v. Zitzewitz i Flory z dm. v. Zart. | 12.03.1821 | 22.02.1887 |
| v. Zitzewitz | Johann Adolf Ernst | Urodzony w Budowie / zamordowany w Budowie (Budower Mühle) / syn Adolfa Gustava Aleksandra Zitzewitz i Juliane Marii „Lulu” z dm. Blank. | 12.05.1893 | 15.06.1945 |
Mieszkańcy Budow (Budowo) polegli podczas wojen
| Stopień | Nazwisko | Imię | Data urodzenia | Data śmierci | Miejsce śmierci / wiek / uwagi |
| Musketier | Hallmann | Friedrich | –.–.—- | –.–.—- | Zmarł z odniesionych ran podczas wojny prusko-francuskiej 1870/71. |
| Sek. leutnant | Wilm | Johannes | –.–.—- | 06.08.1870 | Poległ w bitwie pod Froeschwiller (Francja) / 3 Armia, Infanterie Regiment nr 88. |
| Reserwist | Töpper | Walter | –.–.—- | 12.06.1914 | 28 lat / 1 LehrLRegiment |
| Oberleutnant | v. Zitzewitz | Wolfgang | 07.10.1885 | 04.09.1914 | – |
| ErsReserwist | Schlücker | Willy Walter Konrad | –.–.—- | 02.02.1915 | 20 lat / 8 Grenadier Regiment 4 |
| – | v. Zitzewitz | Adolf Adalbert | 09.10.1895 | 24.08.1915 | Poległ w Rosji / syn Adolfa Gustava Aleksandra Zitzewitz i Juliane Marii „Lulu” z dm. Blank. |
| Gefreiter | Raade | Willi Franz Wilhelm | –.–.—- | 03.09.1915 | 23 lata / 4 Infanterie Regiment nr61 |
| Jäger | Lull | Karl August | –.–.—- | 03.08.1916 | 21 lat / 3 Reserve Jäger Batalion 18. |
| Musketier | Pinnow | Adolf Johann Karl | –.–.—- | 06.08.1917 | 22 lata / 3 Infanterie Regiment nr 375. |
| Füsilier | Hübner | Fritz August Franz | –.–.—- | 23.10.1917 | 19 lat / 12 Grenadier Regiment nr 4. |
| Sergeant | Quetschke | Otto Karl | –.–.—- | 11.06.1918 | 31 lat / Reserve Jäger, Batalion 2. |
| Musketier | Hoope | Gustav Hermann | –.–.—- | 20.10.1918 | 24 lata / 2 Infanterie Regiment nr 343. |
Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 934-935.
2. Die Grenz-Zeitung nr 74 z 16.03.1943 r.
3. http://www.denkmalprojekt.org/2010/stolp_kreisblatt_1864_1866_1870-71_pom.htm.
4. http://www.denkmalprojekt.org/2020/budow_kreis-stolp_wk1_pommern.html
4. Niekammers Landwirtschaftliche Güter-Adreßbücher,Leipzig 1939, część I, str. 292.
5. Pommersches Güter-Adressbuch, Paul Niekammer, Stettin 1892, str. 154.
6. Güter-Adressbuch für die Provinc Pommern, Leipzig 1914, str. 202.