Żelazo – Selesen
Żelazo – wieś w gminie Smołdzino. Według spisu ludności, przeprowadzonego 17 maja 1939 r., mieszkało tutaj 376 osób w 92 gospodarstwach domowych. Pierwsza wzmianka o miejscowości pojawiła się w dokumencie z 1281 r., w którym Mściwoj II (Mestwin II) przekazał zakonowi Norbertanów w Białobokach (nad Regą) kościół św. Piotra Apostoła w Słupsku, łącznie z przynależnymi dziesięcinami od 5 wsi, wśród których znajdowało się Żelazo. W 1315 r. markgraf Waldemar von Brandenburg potwierdził Kasimirowi Swenzo posiadanie wsi jako lenna. Następnie weszła ona w skład majątku rodziny von Bandemer. Pierwszy list lenny wystawiony tej rodzinie przez księcia pomorskiego Bogusława X datowany jest na 1493 r. Do 1945 r. dobra w Żelazie należały do rodziny von Bandemer. Jedną ze znanych mieszkanek pałacu była Kordula von Bandemer, która zostawiła po sobie kilkanaście obrazów. Najbardziej znanym dla mieszkańców Słupska i okolic jest portret przedstawiający chłopkę – Słowinkę z okolic Żelaza w stroju żałobnym. Oryginał obrazu wisiał w pałacu. Kopia portretu wykonana przez Otto Priebe była wystawiona w Heimatmuseum w Stolp (Słupsk). Dzisiaj możemy ją obejrzeć w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Kordula po śmierci swojego męża Rudolfa (16.08.1906) wyprowadziła się z pałacu i zamieszkała w willi Villenbau, która została wybudowana na dawnym cmentarzysku. W trakcie budowy fundamentów pod budynek wykopano wiele urn. Kordula zmarła 8 października 1918 roku i została pochowana, obok swojego męża, na wzgórzu cmentarnym w Żelazie. W latach 30 XX w. w domu Korduli mieścił się całoroczny obóz dla dziewcząt (Landjahrlager).
Rolnictwo i działalność gospodarcza
W 1891 r. powierzchnia majątku w Żelazie wynosiła 1962 ha, w tym było: 355 gruntów ornych, 686 ha łąk, 346 ha pastwisk, 574 ha lasów. W zabudowaniach folwarcznych znajdowało się: 44 koni, 74 sztuk rogacizny, 900 owiec i 40 świń. Na przestrzeni lat powierzchnia dóbr w Żelazie uległa zmniejszeniu. W 1938 r. wynosiła ona już 1323 ha, w ty byłom: 435,5 ha gruntów ornych, 132,5 ha łąk, 46 ha pastwisk, 285 ha lasów, 420 ha nieużytków i 4 ha powierzchni wodnych. Inwentarz w zabudowaniach gospodarczych składał się z: 54 koni, 112 sztuk bydła i 230 świń. Zrezygnowano całkowicie z hodowli owiec. Majątek słynął z dobrej hodowli koni. Podczas wystawy rolniczej i przemysłu w Słupsku w dniu 3 czerwca 1885 r., Rudolph von Bandemer otrzymał z rąk ministra Luciusa pierwszą nagrodę (statuetkę konia z brązu) i premię pieniężną za osiągnięcia w hodowli koni. Poza majątkiem we wsi znajdowało się 35 gospodarstw rolnych, w tym:
- 10 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
- 14 od 5 do 10 ha,
- 8 od 10 do 20 ha,
- 3 powyżej 20 ha.
Jedne z większych gospodarstw rolnych posiadali Pauline Sonntag – 34 ha i August Bonke – 32 ha. W 1879 r. we wsi wybudowano nową cegielnię z czterema piecami. W pierwszych latach wypalano tutaj rocznie około 100 tys. cegieł.
Kościół
Wszyscy mieszkańcy Żelaza byli ewangelikami. Wieś należało do kościoła w Gardnie Wielkiej, a po utworzeniu samodzielnej parafii w Smołdzinie (w 1632) weszła w jej skład. Tym samym należała do okręgu kościelnego Słupsk Stare Miast (Stolp Altstadt).
Szkoła
Pierwsza szkoła w Żelazie została ufundowana przez Dietricha von Bandemer i funkcjonująca w latach 1705-1710. Ostatni budynek szkolny znajdował się na skraju wsi. Funkcjonowała w nim 1-stopniowa szkoła powszechna, z jednym nauczycielem. W 1932 r. uczęszczało do niej 59 dzieci. Ostatnim nauczycielem był Ernhard Schwahn.
Ostatnie dni wojny
Na przełomie lutego i marca 1945 r. wieś była przepełniona setkami uchodźców. 8 marca miejscowość opuścił oddział żołnierzy Luftwaffe, kierując się w kierunku Gdyni. Mieszkańcy nie otrzymali rozkazu do ewakuacji, dlatego pozostali w domach. Wieś została zajęta przez piechotę radziecką 9 marca 1945 r. Wojska pancerne dotarły tu 11 marca. Wielu mieszkańców zostało aresztowanych i wywiezionych. Dochodziło równiez do gwałtów. Cała ludność niemiecka otrzymała od Rosjan nakaz opuszczenia Żelaza. Schronienie znaleźli w Damnie i Bobrownikach. Do swoich domów powrócili po siedmiu tygodniach. Zastali je splądrowane i zdewastowane. W majątku przebywali byli przymusowi robotnicy z Ukrainy, którzy opuścili wieś późnym latem 1945 r. Właściciel majątku Alfred von Bandemer zmarł 13.09.1945 r. w Żelazie. Wiosną do wsi zaczęli napływać pierwsi polscy przesiedleńcy. Niemieccy mieszkańcy wyjechali stąd za Odrę dobrowolnie lub z przymusu. Podczas II wojny światowej zginęło 8 mieszkańców wsi, 18 zaginęło i 16 poległo w szeregach armii niemieckiej.
Cmentarz
Dawny cmentarz ewangelicki znajduje się na północno-wschodnim skraju Żelaza (N 54,650796⁰ E 17,263082⁰, 500 m od centrum wsi). Miejsce pochówkowe znajduje się na wzniesieniu terenu o obwodzie ±340 m. Plan jego posadowienia jest uzależniony od ukształtowania terenu, w tym przypadku jest on w kształcie elipsy, położonej na linii północny-wschód – południowy-zachód. Cały teren obsadzono drzewami dębowymi. Do wzgórza cmentarnego prowadziła droga od strony wsi, tj. od strony południowo-zachodniej. Ze względu na łagodniejszy spadek terenu od strony południowo-wschodniej utworzono trzy kaskady, na których powstały kwatery pochówkowe. W centralnym punkcie cmentarza znajdują się ruiny kaplicy oraz przylegające do niej (od strony północnej) trzy komory grobowe rodziny von Bandemer. Pomieszczenia grobowe wykonano z czerwonej cegły, którą później otynkowano. W każdej z komór sklepienia podparto dwoma metalowymi filarami. Kilka metrów na północ od kaplicy znajdują się kamienne nagrobki upamiętniające Kordulę i Rudolfa von Bandemer. Skrajne połacie wzniesienia były przeznaczone na pochówki miejscowych parafian. Zmarłych chowano na linii wschód-zachód. Na południowo-wschodnim stoku wzniesienia grzebano dzieci. Wszystkie groby uległy dewastacji. Kamienne oraz metalowe elementy nagrobne zostały zdemontowane lub wyłamane i wywiezione. Mimo ogólnej dewastacji zachowała się duża liczba fragmentów pomników nagrobnych. Ciekawostką jest nietypowe umieszczenia tablicy inskrypcyjnej na jednym z grobów, które jest posadowiona tyłem do mogiły (foto_774). Tego typu położenie elementu nagrobnego często można spotkać wśród żeliwnych krzyży. W kamiennych nagrobkach takie położenie należy do rzadkości.
{gallery}zelazo{/gallery}
Pochowani na cmentarzu ewangelickim
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzin | Data śmierci |
| Ahrk | Berta | – | 01.11.1909 | 29.05.1925 |
| von Bandemer Alfred | Alfred | – | –.–.—- | 13.09.1945 |
| von Bandemer | Rudolph | – | 19.06.1829 | 15.08.1906 |
| von Bandemer geb. von Prittwitz u. Gaffron | Kordula | – | 11.05.1838 | 08.10.1918 |
| Eick geb. Morcks | Emma | Żona Otto Eick. | 07.06.1877 | 05.09.1940 |
| Klick | Berta | – | 04.11.1909 | 29.03.1925 |
| Kolbowski | – | – | 16.08.1863 | 27.06.1930 |
| Kositzke | Johann | Żył 82 lata. | –.–.—- | 18.08.1825 |
| Kositzke geb. Ruch | Dorothea | – | –.–.—- | 26.11.1825 |
| Kositzke | Mathias | Żył 22 lata / syn Dorothy Kositzke z dm. Ruch. | –.–.—- | 20.07.1831 |
| Kositzke | Dorothea | Żyła 25 lat / córka Dorothy Kositzke z dm. Ruch. | –.–.—- | 30.05.1832 |
| Mayhack geb. Eick | Helene | – | 09.09.1869 | 11.03.1940 |
| Olschewski | Geri | Mąż Albertine z dm. Bonke. | 07.02.1855 | 22.05.1923 |
| Olschewski geb. Bonke | Albertine | Żona Geri Olszewskiego. | 07.10.1860 | 31.12.1926 |
| Pigorsch | Hermann | – | 21.03.1861 | 15.10.1—- |
Zmarli w Żelazie
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| Bruder | Ferdinand Friedrich | – | –.–.—- | –.12.1875 |
| Eick | Wilhelm August | Zmarł w wieku 9 miesięcy. | –.–.—- | 02.01.1886 |
| Gutsche | Adeline Wilhelmine | Urodzona w Warblewku. | –.–.—- | 29.02.1876 |
| Kaminsky | Julius Robert | Zmarł w wieku 15 miesięcy. | –.–.—- | 05.01.1886 |
| Knoop | Adolph Ferdinand Hermann | – | –.–.—- | 05.04.1876 |
| Kramp | Carl Wilhelm | – | –.–.—- | 22.01.1876 |
| Krauze geb. Reimann | Louisa | – | –.–.—- | –.01.1875 |
| Kropp | Adeline Caroline | Urodzona w Smołdzinie. | –.–.—- | –.03.1876 |
| Pigors | Ernst Karl | Urodzony w Smołdzinie, zmarł w wieku 14 miesięcy. | –.–.—- | 25.01.1886 |
| Proÿ | Anna Augusta | Zmarła w wieku 1 roku i 9 miesięcy. | –.–.—- | 02.01.1886 |
| Schüler | Max | – | –.–.—- | 15.01.1876 |
| Schulz | Friderike Wilhelmine Christine | – | –.–.—- | 31.03.1876 |
Mieszkańcy Selesen (Żelazo) polegli podczas wojen
| Stopień | Nazwisko | Imię | Data urodzenia | Data śmierci | Miejsce śmierci / wiek / uwagi |
| – | Bonke | Heinrich | –.–.—- | –.–.1866 | Artylerzysta / poległ w wojnie prusko-austriackiej. 5 |
| Grenadier | Ruch | Fritz | –.–.—- | –.–.1943 | 19 lat / syn Friedricha i Marii z dm. Damaschke. |
Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 909-914.
2. Die Grenz-Zeitung nr 92/93 z 03.04.1943.
3. Ostpommersche Heimat nr 25 z 1933 r. str. 3.
4. http://www.stolp-pommern.de/Stolp-Kreis/Orte/selesen.htm.
5. http://www.denkmalprojekt.org/2010/stolp_kreisblatt_1864_1866_1870-71_pom.htm