Wytowno – Weitenhagen

Wytowno – wieś sołecka w gminie Ustka. W 1485 r. miejscowość należała do rodziny von Schwave, która mieszkała wówczas w otoczonej fosą posiadłości obronnej. W XVI w. wieś stała się lennem rodziny von Ramel. W 1523 r. należała ona do Jürgena Ramel. Według klasyfikacji Hufen’a Wytowno było podzielone (w 1717 r.)na dwie części, należące do: Gneomar’a Reinhold’a von Rhein i Joachim’a Döring’a von Rhamel. Mimo wielokrotnych podziałów i zmian właścicieli wieś została ponownie scalona przez Christiana Bogusława (Bogislav) von Ramel. W 1773 r. przypadła ona jego synowi kapitanowi Karlowi Ludwgowi Bogusławowi von Ramel. W 1786 r. właścicielem Wytowna został Joachima von Bandemer, posiadacz Kukowa i Retowa. Wówczas wieś liczyła 38 ognisk domowych (1784). Po jego śmierci (w 1792 r.) przeszła ona na własność Wilhelma von Bandemer,do którego należały (w okręgu słupskim) majątki w: Żelazie, Bukówce, Gąbinie, Osiekach Słupskich, Komninie, Łękawicy, Dominku i Rówku. Ostatnimi dziedzicami Wytowna byli: Alfred (zm. 14.01.1891), Wilhelm (zm. 29.12.1914r. w Berlinie) i Rüdiger von Bandemer. Dwór właścicieli ziemskich znajdował się w miejscu niewielkiego grodu, który był otoczony fosą. W XVIII w. rodzina von Ramel wybudowała na fundamentach dawnej posiadłości obronnej nowy dwór, który w 1910 r. (po ponownej przebudowie) uzyskał obecny wygląd. Do dzisiaj zachowały się fragmenty starej fosy. W sierpniu 1926 r. pałac odwiedził Prezydent Rzeszy feldmarszałek Paul von Hindenburg, który przybył tutaj na ślub swojego wnuka Hansa Heinricha von Brockhausen z Groß Jestin (Gościna w pow. kołobrzeskim) z Werą von Bandemer (10.02.1904 – 04.06.1974). Ślub ten odbył się dnia 17 sierpnia 1926 r. w miejscowym kościele (foto_1529a).

Rolnictwo i działalność gospodarcza

W 1914 r. powierzchnia majątku w Wytownie wynosiła 1219 ha, w tym było: 468 ha gruntów ornych, 145 ha łąk, 99 ha pastwisk i 401 ha lasów. Jego zarządcą był wówczas inspektor Wolfgramm. W ciągu 24 lat zarządzania przez Rüdiger’a von Bandemer jego powierzchnia uległa zmniejszeniu i wynosiła (w 1938 r.) 724 ha (o 40,6% mniej niż w 1914 r.). W jego skład wchodziło: 237 ha gruntów ornych, 60 ha łąk, 9 ha pastwisk, 401 ha lasów, 15 ha nieużytków i 2 ha powierzchni wodnych. W majątku hodowano: 20 koni, 130 sztuki bydła i 250 świń. Podczas wojny w zabudowaniach folwarcznych mieścił się obóz dla przymusowych robotników. We wsi znajdowało się 53 gospodarstw chłopskich, w tym:
– 19 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
– 20 o powierzchni od 5 do 10 ha,
– 12 o powierzchni od 10 do 20 ha,
– 2 o powierzchni powyżej 20 ha.
Handel i rzemiosło były we wsi słabo rozwinięte. Znajdowały się tutaj: gospoda Ericha Lück, sklep Bonkego oraz młyn Vossa. Mieli tutaj swoje warsztaty stolarz Granzow i kowal Gerson.

Kościół

Najstarszą częścią kościoła w Wytownie jest gotycka, murowana wieża z XIV w. W XVII w. na miejscu starej nawy, wybudowano nową (w stylu szachulcowym). W 1482 r. tutejszymi kapłanami byli: Stephan Herder i Johann Wulf. Kazania w obrządku protestanckim głosili tutaj m.in. następujący pastorzy:
– Dawid Groger (1600-1627),
– Martin Westphal (1652-1690),
– Paulus Juan (1691-1724),
– Caspar Starkow (1724-1757),
– Heinrich Ludwig Arnold Eggebert (1838-1879),
– Ernst Friedrich Hentschel (1879-1895),
– Karl Paul Friedrich Köpke (1905-1925),
– Walter Scheel (1925-1938),
– Erst Koch (1938-1940.
Byli oni wybierani przez patronów kościoła, którymi byli właściciele majątków. Patronem kościoła w Wytownie (od XVIII w.) była rodzina Bandemer.

Mieszkańcy wsi byli w większości wyznania ewangelickiego. W 1925 r. tylko trzy osoby deklarowały katolicyzm. Do parafii w Wytownie należały wsie: Bydlino, Karzcino, Machowino i Machowinko. Łącznie liczyła ona 1910 członków (1940) i należała do okręgu kościelnego Stolp-Stadt (Słupsk Miasto).
Po zakończeniu wojny i przyłączeniu terenów Pomorza Tylnego (Hinterpommern) do Polski, zaczęto tworzyć polskie parafie katolickie. W Wytownie powstała ona 3 kwietnia 1946 r., a jej pierwszym powojennym proboszczem był Jan Zieja. Kościołowi W Wytownie nadano patronat świętego Franciszka z Asyżu, który był duchowym patronem księdza Ziei. Nowa parafia należała do diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej i obejmowała cztery filialne kościoły: w Machowinie, Wytownie, Objeździe i Rowach. W lutym 1989 nastąpił podział parafii, który spowodował przejście kościołów w Objeździe i Rowach do parafii w Objeździe z przynależnością do dekanatu główczyckiego i diecezji pelplińskiej.

Szkoła

W 1932 r.funkcjonowała w Wytownie trzystopniowa szkoła powszechna. Naukę prowadziło w niej dwóch nauczycieli, którzy uczyli 87 uczniów. Ostatnimi nauczycielami niemieckiej szkoły byli: Wilhelm Düring i Werner Völzke.
Po zakończeniu działań wojennych i napływie polskich osadników podjęto decyzję o uruchomieniu szkoły. Na prośbę księdza Ziei przybył do Wytowna (w 1946 r.) nauczyciel, były powstaniec warszawski, Paweł Kolasiński (pseudonim Rom, batalion „Baszta”) z żoną Aleksandrą. Na początku wykładali oni na Uniwersytecie Ludowym działającym we wsi, a następnie w 1947 r. podjęli pracę nauczycieli w Szkole Podstawowej. Pan Kolasiński był również organizatorem chóru kościelnego. Ponadto zorganizował on dla kilkoro dzieci narodowości ukraińskiej lekcje języka ukraińskiego. Był cenionym nauczycielem przez ówczesny Inspektorat Oświaty. Mimo wielkich zasług w kształceniu miejscowych dzieci i pracy społecznej na rzecz środowiska, był prześladowany przez ówczesne władze za przynależność do Armii Krajowej.

Ostatnie dni wojny

Na przełomie lutego i marca 1945 r. wieś była przepełniona uchodźcami z Prus Wschodnich, Prus Zachodnich i sąsiednich powiatów. Na wieść o zbliżających się wojskach radzieckich wielu mieszkańców schroniło się w pobliskich lasach. 8 marca 1945 r. Rosjanie wkroczyli do Wytowna od strony Ustki. Pod koniec marca wszyscy mieszkańcy i uchodźcy zostali zmuszeni do opuszczenia miejscowości, a na ich miejsce zakwaterowano około 3 tys. żołnierzy. W pałacu,rozlokowała się radziecka generalicja . Tutejsi mieszkańcy otrzymali schronienie w Machowinie. Do swych domów powrócili w pierwszej dekadzie maja 1945 r. Ich domy były splądrowane. Podczas II wojny światowej zginęło: 11 mieszkańców wsi, 38 zaginęło i 25 poległo w szeregach armii niemieckiej.
Pierwsi polscy osadnicy przybyli do Wytowna latem 1945 r. Dnia 01.08.1945 r. utworzono we wsi urząd gminy, w skład której wchodziły gromady: Charnowo, Dębina, Gąbino, Grabno, Machowinko, Machowino, Niestkowo, Objazda, Przewłoka i Wytowno oraz Gmina Wytowno.25 września 1945 r. gmina ta, jako jednostka administracyjna powiatu słupskiego, znalazła się w granicach województwa gdańskiego. Następnie (28 czerwca 1946 r.) włączono ją do województwa szczecińskiego. Po czterech latach (6 lipca 1950 r.) weszła ona wraz z całym powiatem słupskim w skład nowo utworzonego województwa koszalińskiego. Gmina Wytowno została zlikwidowana 29 września 1954 w wyniku reformy administracyjnej, wprowadzającej gromady w miejsce gmin. Obecnie Wytowno znajduje się w obrębie gminy Ustka.

Cmentarze

Wieś Wytowno posiadała dwa miejsca pochówkowe, na których grzebano przedwojennych mieszkańców. Najstarsze z nich znajdowało się na terenie przykościelnym. Grzebano na nim zmarłych jeszcze w drugiej połowie XIX w., mimo że Fryderyk II wprowadził w 1794 r. zakaz chowania na terenie Prus zmarłych w kościołach i wokół nich. W ośrodkach wiejskich powyższe zarządzenie nie było przestrzegane. Pochowano tu m.in. pastorów głoszących kazania w miejscowym kościele w XVII i XVIII wieku: Dawida Groger’a, Martina Westphal’a, Paulusa Juan’a i Caspar Starkow’a.
Kolejny cmentarz powstał w drugiej połowie XIX w. i znajduje się na zachodnim skraju wsi, po prawej stronie drogi prowadzącej do Ustki (N 54,58273° E 16,96456°). Jest on posadowiony na planie prostokąta, na linii północny-zachód – południowy-wschód, z wejściem od strony południowo-wschodniej. Zachowały się jego pierwotne granice posadowienia, które wytyczają drzewa dębowe i w przeważającej części świerkowe. Granica z drzew od strony północno-zachodniej wyznacza jego szerokość, a od strony północno-wschodniej całkowitą długość terenu przeznaczonego na pochówki. Od strony południowo-zachodniej drzewa wytyczają teren pierwotnego cmentarza (3660 m2). Został on w następnych latach powiększony w kierunku południowo-wschodnim (o 5400 m2). Od tej strony nie posadzono już drzew, które przedłużałyby granice tego miejsca pochówkowego. Teren pierwotnego cmentarza przedzielony został na dwie równe części aleją z 17 drzew świerkowych. Jest on obecnie ogrodzony siatką drucianą, umocowaną do odcinków szyn kolei wąskotorowej. Wjazd na teren pochówkowy składa się z dwóch filarów (70,0 x 70,0) z czerwonej cegły o prześwicie pomiędzy nimi 312,0 cm. Są one przykryte betonowymi czapami w kształcie ostrosłupa (zwieńczonymi krzyżami). Na prawym filarze odlew krzyża jest oryginalny, zaś lewy był wyburzony na odcinku 90,0 cm . Do jego odbudowy użyto nowej cegły o wymiarach 24,5 x 11,8 x 6,0 (wymiary starej cegły – 26,0 x 12,5 x 7,0). Brak oryginalnego odlewu krzyża zastąpiono krzyżem ażurowym z grobu dziecięcego. Nie zachowały się oryginalne skrzydła bramy. Cały teren pochówkowy został uprzątnięty z mogił i nagrobków sprzed 1945 r. Obecnie cmentarz jest użytkowany na potrzeby obecnych parafian. Za jego ogrodzeniem (od strony południowo-zachodniej) zachowało się kilkanaście fragmentów nagrobków. Jeszcze w 2012 r. na skraju tego miejsca pochówkowego można było obejrzeć jedyny ocalały krzyż żeliwny, upamiętniający Auguste Ratzke, która zmarła w 1930 r. Pierwotne posadowienie krzyża na terenie cmentarza jest nieznane.

Pochowani na cmentarzu przykościelnym

Nazwisko	Imię	Tytuł / oznaczenie	Data urodzenia	Data śmierci
Groger	Dawid	Pastor.	–.–.—-	–.–.1627
Westphal	Martin	Pastor.	–.–.—-	–.–.1690
Juan	Paulus	Pastor.	–.–.—-	–.–.1724
Starkow	Caspar	Pastor.	–.–.—-	–.–.1757

Pochowani na cmentarzu parafialnym

Nazwisko	Imię	Uwagi	Data urodzenia	Data śmierci
Ratzke	Auguste	–	22.09.1859	10.01.1930

Zmarli w Weitenhagen [Wytowno]

Nazwisko	Imię	Uwagi	Data urodzenia	Data śmierci
von Below	Charlotte Dorothea Barbara	Urodzona w Machowinku.	–.–.1768	12.02.1789
von Bandemer	Joachim Boguslav	–	–.–.1728	11.04.1792
von Bandemer	Wilhelm	–	18.02.1789	07.03.1860
von Bandemer	Alfred Gerhard Bogislav	Mąż Malwine z dm. Puttkamer.	15.12.1821	14.01.1891
von Bandemer geb. v. Puttkamer	Malwine Marie Rosalie	Żona Alfreda v. Bandemer ur. w Wierszynie (Versin)	18.11.1833	27.01.1888
Panzer	Meta	–	–.–.—-	–.–.1946

Mieszkańcy Weitenhagen [Wytowno] polegli podczas wojen

Stopień	Nazwisko	Imię	Data urodzenia	Data śmierci	Miejsce śmierci / wiek / uwagi
Gardegrenadier	Pittelkow	Agust	–.–.—-	–.–.—-	Poległ podczas wojny francusko-pruskiej 1870-1871.
Obergrenadier	Völtzke	Werner	–.–.—-	–.–.1943	Poległ pod Stalingradem / 19 lat / Panzer Grenadier Regiment / syn Wernera i Else z dm. Kiesow / mszę za poległego odprawiono 21.02.1943 r. w Wytownie.
Unteroffizier	Noffke	Otto	–.–.—-	–.–.1943	Front wschodni / 23 lata / odznaczony KZ 2 kl., srebrną odznaką szturmową piechoty, odznaką za odniesione rany, medalem wschodnim / syn Maxa i Berty z dm. Katzke / mszę za poległego odprawiono 21.01.1943 r. w Wytownie.

 Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 1012-1015.
2. Niekammer’s Landwirtschaftliche Güteradreßbücher. Band I, Leipzig 1939, s. 307.
3. Czesława Długoszek, Z Podgórza do Objazdy, http://objazdowy.bloog.pl/id,328899058,index.html?ticaid=61095a, 12.03.2011.
4. Die Grenz-Zeitung nr 64/65 z 06.02.1943 r., str. 4.
5. Die Grenz-Zeitung nr 102 z 13.04.1943 r., str. 4.
6. http://kuzniamuzgu.com/Widny/almamate1.htm /pisownia oryginalna/.
7. http://www.naukowy.pl/encyklo.php?title=Gmina_Wytowno.
Dz.U. 1954 nr 43 poz. 191, Ustawa z dnia 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych.