Rowy – Rowe

Rowy – dawna osada rybacka w gminie Ustka. Pierwsze informacje o tej osadzie pochodzą z VIII w. Legenda głosi, że założyli ją uciekinierzy z Wolina po napaści duńskich wikingów. Przy ujściu rzeki Łupawy znajdowały się dwie osady: Wielkie Rowy (Gross Rowe) i Małe Rowy (Klein Rowe). Połączenie obu części w jedną wieś o nazwie Rowy nastąpiło na mocy zarządzenia z 29 marca 1909 r. wydanego przez Wilhelma II Hohenzollerna – króla Prus i cesarza Niemiec. Most łączący obie miejscowości został oddany do użytku w 1933 r. Wcześniej, przez 40 lat pomiędzy osadami kursował prom, który został zbudowany przez mieszkańców z materiału po rozbitej podczas sztormu barce.
Pierwsza znana wzmianka o miejscowości pojawia się w dokumencie z 1282 r. wystawionym przez księcia pomorskiego Mściwoja II nadającą m.in. osadę Rou zakonowi norbertanek ze Słupska. Była to wówczas osada kaszubska. Wielkie Rowy należały do kościoła, a Małe Rowy do dóbr szlacheckich. W 1350 r. rycerz von Bartowitz otrzymał w lenno prawo do połowu śledzi w Rowach. Około 1493 r. właścicielem Wielkich Rowów była rodzina von Bandemer. W 1535 r. kościelną część wsi przejął zwolennik reformacji Jakob von Ramel. Od 1553 r. wieś przechodzi na rodzinę von Schwave, którego członkowie pełnili ważne funkcje państwowe i dworskie. Działali również na rzecz ruchu protestanckiego. Bartłomiej Swawe będąc kanclerzem na dworze Barnima IX doprowadził do zwołania sejmu trzebiatowskiego, który wprowadził luteranizm na Pomorzu Zachodnim jako religię państwową. W późniejszych latach wieś weszła w skład wsi królewskich, które podlegały urzędowi w Słupsku.

Rolnictwo, handel i rzemiosło
Większość mieszkańców wsi zajmowało się rybołówstwem. W 1939 r. w Rowach znajdowało się 51 gospodarstw rolnych, w tym:
– 7 o powierzchni od 0,5 ha do 5 ha,
– 27 o powierzchni od 5 ha do 10 ha,
– 14 o powierzchni od 10 ha do 20 ha,
– 3 o powierzchni powyżej 20 ha.
We wsi znajdowały się dwie gospody prowadzone przez Franza Kempa i panią Döhring. U kupca Döhring′a znajdowało się schronisko młodzieżowe z 15 miejscami noclegowymi.
W okresie międzywojennym Rowy zaczęły przekształcać się w kurort. W latach 30 XX wieku było regularne połączenie autobusowe firmy Bottke ze Słupska. Wieś były znanym miejscem plenerów malarskich. Tworzyli tutaj Otto Priebe, ukazując w swoich obrazach krajobraz pomorski oraz życie i pracę miejscowych rybaków. Zafascynowani nadmorskim krajobrazem byli również tacy malarze jak Siegfried Reich, Max Pechstein – malarz ekspresjonista, grafik i projektant witraży, Karl Schmidt-Rottlufe również przedstawiciel ekspresjonizmu, Paul Kuhfuss, Willi Hardt, Hans Winter oraz wieli innych artystów.

Kościół
Pierwszy kościół w Rowach był posadowiony na Wzgórzu Cmentarnym zwanym również „Lippitze”. Była to budowla o konstrukcji ryglowej. Uległa zawaleniu 9 lutego 1558 r. podczas silnego sztormu. Drugi kościół ufundował Georg von Ramel, który przejął rowowski majątek po zmarłym bracie. W 1816 r. świątynię rozebrano z powodu groźby zawalenia. Obecny kościół wybudowano na stabilniejszym gruncie oddalonym o 200 m na północny zachód od Wzgórza Cmentarnego. Świątynia w stylu neoromańskim została wybudowana w latach 1844-1849. Materiał na budowę czerpano z Kamiennej Wyspy na jeziorze Gardno. Osada była przez wieki wsią kaszubską. Ewangeliccy pastorzy głosili kazania w języku kaszubskim i wg Zygmunta Szultki msze po kaszubsku zanikły dopiero w 1830 r. Mieszkańcy wsi posługiwali się odtąd narzeczem plattdeutsch.
W 1921 r. władze kościelne zarządziły przeniesienie parafii z Rowów do Objazdy. Do przeniesienia nie doszło ze względu na brak plebanii w Objeździe, której budowa pochłonęłaby wysokie koszty. Również parafianie z Rowów i Dębiny byli przeciwni przeniesieniu siedziby probostwa.
W 1940 r. wszyscy mieszkańcy wsi byli wyznania ewangelickiego. W skład parafii wchodziły wsie Objazda i Dębina. Parafia liczyła 1322 mieszkańców i należała do okręgu kościelnego Słupsk Stare Miasto (Stolp Altstadt).
Imiona i nazwiska pastorów w Rowach.
1. Michael Rennhack 1702 – 1713,
2. Johann Jarcken-Gostowski 1713 – 1736,
3. Christian Cruska 1736 – 1754,
4. Reinhold Fischer 1755 – 1762,
5. Matthias Dorsch 1763 – 1799,
6. Johannes Fleischer 1800 – 1830,
7. Johannes Fleischer 1800 – 1830,
8. Ernst Haese 1831 – 1837,
9. Eduard Wilm 1838 – 1842,
10. Carl Horn 1843 – 1851,
11. Johann Nahgel 1851 – 1871,
12. Ernst Pieper 1871 – 1874,
13. Adolf Schultz 1874 – 1878,
14. Karl Bergin 1878 – 1896,
15. Emil Schröder 1896 – 1911,
16. Emil Müller 1912 – 1918,
17. Theodor v. Sicard 1919 – 1923,
18. Erich Kramer 1923 – 1927,
19. Franz Kypke 1929 – 1940,
20. Heinz Schimmelpfennig 1940 – 1947.

Kościół
W 1932 r. we wsi funkcjonowała jednostopniowa szkoła powszechna z jednym nauczycielem. Do szkoły uczęszczało 48 uczniów. Ostatnimi nauczycielami byli Erich Marko i Bernhard Wolter.

Znani mieszkańcy
Z kaszubskiej rodziny Jarke wywodzi się arystokratyczny ród niemieckich Yorcków. Zapoczątkował ją feldmarszałek Yorck von Wartenburg, który na przełomie 1812/1813 r. rozpoczął powstanie antynapoleońskie w Prusach. Nie przyznawał się on do kaszubskich korzeni. Następne pokolenia Jarków zgermanizowały się. Wnuk pastora, Hans Dawid Jarke dowodził jedną z pruskich armii, Peter von Yorck – Wartenburg został ścięty 8 sierpnia 1944 r. za udział w spisku przeciwko Hitlerowi. 

Ostatnie dni wojny
Na przełomie 1944/1945 we wsi przebywało wielu uchodźców z Prus Wschodnich. Wielu z nich przed wkroczeniem Rosjan do miejscowości uciekło w kierunku wschodnim. Mieszkańcy wsi wraz z częścią uchodźców pozostała na miejscu. Mieszkańcy Rowów nie otrzymali również żadnego rozkazu do ewakuacji. Rosjanie zajęli wieś 9 marca 1945 r. W związku z tym, że miejscowość znajdowała się w pasie nadmorskim wszyscy przebywający we wsi, otrzymali w dniu 29 marca nakaz opuszczenia miejscowości. Schronienie znaleźli w Objeździe i Wiklinie w budynku szkolnym. Jesienią 1945 r. do wsi przybyli osadnicy polscy. Pierwszy etap przesiedlenia ludności niemieckiej za Odrę miał miejsce na początku stycznia 1945 r., drugi w czerwcu 1947 r. i trzeci etap w sierpniu 1947 r. W 1957 r. w Rowach przebywało jeszcze kilku niemieckich rybaków. Jednym z nich był Otto Bartz, który uczył rzemiosła rybackiego polskich osadników. Zmarł on w latach 60 XX wieku i został pochowany na cmentarzu w Objeździe. 
Podczas II wojny światowej zginęło 6 mieszkańców wsi, 10 zaginęło i 9 poległo w szeregach armii niemieckiej. 

Cmentarz

Data założenia: Istniał już w XVI w. 
Wyznanie / parafia: Ewangelicki / Rowy.
Status: Nieczynny od 1947 r.
Położenie: 200 m na południowy-wschód od kościoła, na wzgórzu zwanym Lippitze
Współrzędne geograficzne: N 54.663150, E 17.060759 
Powierzchnia: ± 4080 m2 
Układ przestrzenny: Posadowiony na wzniesieniu terenu (±10 m) o kształcie elipsy na linii północ – południe. Zmarłych chowano na linii wschód – zachód. Nie zachował się układ kwater i grobów. Cmentarz pierwotnie był otoczony murem z kamienia polnego. Wejście na teren pochówkowy znajdowało się od strony południowo-zachodniej. W 1903 r. Rada Parafialna wydała zgodę na rozbiókę muru, celem przeznaczenia kamienia na budowę drogi do Dębiny. Warunkiem rozbiórki muru było otoczenie cmentarza żywopłotem, który posadzono wiosną 1906 r. Po likwidacji muru wejście na teren pochówkowy znajdowało się od strony wsi, tj. północno-zachodniej.
Drzewostan i roślinność: Drzewa: dąb / roślinność: 
Najstarszy zachowany element: Krzyż żeliwny upamiętniający Friedricha Ziepke zmarłego 06.03.1910 r. w wieku 62 lat.
Zachowały się: 1 krzyż żeliwny, 1 krzyż kamienny z czarną tablicą inskrypcyjną w obrycie, 1 kamienny obrys grobu, 20 kamiennych podstaw pod krzyże żeliwne, 11 kamiennych elementów z rozbitych nagrobków.
Uwagi:Na cmentarzu oprócz mieszkańców wsi pochowano rozbitków wielu narodowości, m.in. Szwedów, Holendrów, Francuzów, a nawet Arabów. Według zapisów w rowieńskiej kronice kościelnej, w latach 1796 – 1936 w pobliżu Rowów rozbiło się co najmniej 25 żaglowców i statków. Pochowany jest tu również kaszub Johann Jark, który został powołany na pastora w Rowach przez Fryderyka Wilhelma I oraz jego syn kapitan Adam Samuel Jark, który urodził się w Rowach 26 lutego 1719 r. Umarł on na suchoty w 1775 r. Zgodnie z rozporządzeniem wykonawczym z dnia 29 grudnia 1874 roku za pochówek zmarłych podczas katastrof morskich odpowiedzialny był wójt nadmorskiej gminy.

Pochowani na cmentarzu ewangelickim

NazwiskoImięTytuł / oznaczenieData urodzeniaData śmierci
ButtkeJohann GeorgZ Małych Rowów (Klein Rowe). Ciało znaleziono na północno-wschodnim brzegu jeziora Gardno. –.–.—-20.03.1842
Frobel geb. SchulzDorothea SophieZmarła w Dębinie (Schönwalde) w wieku 83 lat 6 miesięcy. Żona Johanna Frobel. Pochowana na cmentarzu w Rowach 19.04.1832 r.–.–.—-15.04.1832
FrobelHeinrichRybak. Zginął na morzu podczas burzy (wywrotka łodzi). Ciało oddane przez morze 1 stycznia 1880 r. na wysokości Czołpina. –.–.—-13.11.1879
Jarke-GostowskiJohannPastor.–.–.—-26.04.1736
JarkeAdam SamuelUrodził się w Rowach, kapitan.26.02.1719–.–.1775
KirkFriedrichCzłonek starszyzny kościoła w Rowach. Zmarł w wieku 76 lat.–.–.—-05.09.1934
DorschMattiasPastor.–.–.—-26.04.1799
HawerGustavRybak. Zginął na morzu podczas burzy (wywrotka łodzi). Ciało oddane przez morze 19 listopada w pobliżu miejscowości Wicie. Pochowany 23 listopada.–.–.—-13.11.1879
Hawer–Syn rybaka Reinholda Hawer. Utonął w rzece Łupawa. Żył 2 lata.–.–.—-26.06.1926
HawerErnstRybak. Zginął na morzu podczas burzy (wywrotka łodzi). Ciało oddane przez morze w pobliżu ujścia rzeki Łupawy.–.–.—-13.11.1879
KirkFritzRybak. Zginął na morzu podczas wywrotki łodzi o oznaczeniu „Ro 1”. Wywrotka nastąpiła około 130 m od brzegu. Ciało odnaleziono w pobliżu Czołpina. –.–.—-18.07.1932
MarsChristophStrażnik graniczny. Weteran wojenny odznaczony krzyżem żelaznym.–.–.—-–.05.1864
MöllerKlaus–09.06.189407.07.1942
PeickAugustRybak. Zginął na morzu podczas wywrotki łodzi o oznaczeniu „Ro 1”. Wywrotka natąpiła około 130 m od brzegu. Ciało odnaleziono na plaży w Łebie. Pochowany 24 lipca 1932 r. o godz. 16:00. 18.07.1932
PiggerChristliebPanna. Zmarła tragicznie o godz. 7.30 podczas prac domowych (skręcenie karku). Przeżyła 57 lat, 10 miesięcy, 2 dni.–.–.—- 22.03.1840
SawallischHeinrichRybak. Zginął na morzu podczas burzy (wywrotka łodzi). Ciało oddane przez morze 8 grudnia 1879 r. w pobliżu Rusinowa. Pochowany 9 grudnia 1879 r.–.–.—-13.11.1879
TunnischOttoMistrz rybacki z Klein Rowe. Zmarł w wieku 81 lat.–.–.—-–.12.1933
WegnerHerbertRybak. Zginął na morzu podczas wywrotki łodzi o oznaczeniu „Ro 1”. Wywrotka nastąpiła około 130 m od brzegu. Ciało odnaleziono przy falochronie portu w Łebie. Pochowany 23 lipca 1932 r.–.–.—-18.07.1932
WillFriedrich WilhelmSyn Michaela Will. Zamarzł podczas burzy na jeziorze Gardno. Przeżył 16 lat, 8 miesięcy.–.–.—-29-30.01.1834
WillErnstBratanek Michaela Will. Zamarzł podczas burzy na jeziorze Gardno. Przeżył 16 lat, 5 miesięcy.–.–.—- 29-30.01.1834
WillMartinRybak. Utonął podczas kąpieli w Bałtyku.–.–.—-20.05.1841
WillFerdynand AugustSyn Martina Will. Ciało znaleziono przy ujściu rzeki (utonięcie). Zmarł w wieku 6 lat.–.–.—-22.08.1842
Woggon geb. KolleschHenrietteZ Klein Garde. Najstarsza kobieta w powiecie słupskim. Żyła 102 lata, 1 miesiąc, 21 dni.28.12.183019.02.1933
ZiepkeFriedrich–24.01.184806.03.1910
nomen nescio Marynarz z holenderskiego statku „Margarita von Sappemeer”, który zatonął podczas sztormu.–.–.—-30.10.1836
nomen nescio Marynarz z holenderskiego statku „Margarita von Sappemeer”, który zatonął podczas sztormu.–.–.—-30.101836
nomen nescio Ciało mężczyzny wyrzucone przez morze 6 stycznia 1900 r. na wysokości Klein Rowe. Prawdopodobnie członek załogi szwedzkiego statku, który zatonął podczas grudniowego sztormu. Cała załoga zginęła.–.–.—-–.12.1899
nomen nescio Szkielet ludzki znaleziony na wydmach w 1933 r., około 2 kilometrów na wschód od Rowów. –.–.—–.–.—-
     
WillRudiChłopiec okrętowy na frachtowcu „ISIS”, który zatonął na Północnym Atlantyku. Zmarł w wieku 15 lat. –.–.—-08.11.1936

Mieszkańcy Rowów (Rowe) polegli lub zmarli podczas wojen

StopieńNazwiskoImięData urodzeniaData śmierciUwagi / wiek / miejsce śmierci
LeutnantWilm Johannes14.06.184006.8.1870Inf. Regt. nr 88 / poległ pod Froeschwiller (Wörth) we Francji podczas wojny prusko-francuskiej.
–PeickKurt–.–.—-–.–.1945Poległ podczas II wojny światowej.

Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 825-829.
2. Marcin Barnowski, Dziadek Yorcka, „Oko” z 23.02-01.03.2001 r.
3. Zygmunt Szultka, Język polski w Kościele ewangelicko-augsburskim na Pomorzu Zachodnim od XVI do XIX wieku, Wrocław 1991, s. 241-242.
4. https://www.stolp.de/tl_files/Dokumente/Dokumente_Heimatorte/rowe/Transkription_Chronik_Rowe.pdf
5. http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Slupskie_Studia_Historyczne/Slupskie_Studia_Historyczne-r2001-t9/Slupskie_Studia_Historyczne-r2001-t9-s101-128/Slupskie_Studia_Historyczne-r2001-t9-s101-128.pdf

Scroll to Top