Rowy - Rowe

Rowy - dawna osada rybacka w gminie Ustka. Pierwsze informacje o tej osadzie pochodzą z VIII w. Legenda głosi, że założyli ją uciekinierzy z Wolina po napaści duńskich wikingów. Przy ujściu rzeki Łupawy znajdowały się dwie osady: Wielkie Rowy (Gross Rowe) i Małe Rowy (Klein Rowe). Połączenie obu części w jedną wieś o nazwie Rowy nastąpiło na mocy zarządzenia z 29 marca 1909 r. wydanego przez Wilhelma II Hohenzollerna - króla Prus i cesarza Niemiec. Most łączący obie miejscowości został oddany do użytku w 1933 r. Wcześniej, przez 40 lat pomiędzy osadami kursował prom, który został zbudowany przez mieszkańców z materiału po rozbitej podczas sztormu barce.
Pierwsza znana wzmianka o miejscowości pojawia się w dokumencie z 1282 r. wystawionym przez księcia pomorskiego Mściwoja II nadającą m.in. osadę Rou zakonowi norbertanek ze Słupska. Była to wówczas osada kaszubska. Wielkie Rowy należały do kościoła, a Małe Rowy do dóbr szlacheckich. W 1350 r. rycerz von Bartowitz otrzymał w lenno prawo do połowu śledzi w Rowach. Około 1493 r. właścicielem Wielkich Rowów była rodzina von Bandemer. W 1535 r. kościelną część wsi przejął zwolennik reformacji Jakob von Ramel. Od 1553 r. wieś przechodzi na rodzinę von Schwave, którego członkowie pełnili ważne funkcje państwowe i dworskie. Działali również na rzecz ruchu protestanckiego. Bartłomiej Swawe będąc kanclerzem na dworze Barnima IX doprowadził do zwołania sejmu trzebiatowskiego, który wprowadził luteranizm na Pomorzu Zachodnim jako religię państwową. W późniejszych latach wieś weszła w skład wsi królewskich, które podlegały urzędowi w Słupsku.

Rolnictwo, handel i rzemiosło

Większość mieszkańców wsi zajmowało się rybołówstwem. W 1939 r. w Rowach znajdowało się 51 gospodarstw rolnych, w tym:
- 7 o powierzchni od 0,5 ha do 5 ha,
- 27 o powierzchni od 5 ha do 10 ha,
- 14 o powierzchni od 10 ha do 20 ha,
- 3 o powierzchni powyżej 20 ha.
We wsi znajdowały się dwie gospody prowadzone przez Franza Kempa i panią Döhring. U kupca Döhring′a znajdowało się schronisko młodzieżowe z 15 miejscami noclegowymi.
W okresie międzywojennym Rowy zaczęły przekształcać się w kurort. W latach 30 XX wieku było regularne połączenie autobusowe firmy Bottke ze Słupska. Wieś były znanym miejscem plenerów malarskich. Tworzyli tutaj Otto Priebe, ukazując w swoich obrazach krajobraz pomorski oraz życie i pracę miejscowych rybaków. Zafascynowani nadmorskim krajobrazem byli również tacy malarze jak Siegfried Reich, Max Pechstein - malarz ekspresjonista, grafik i projektant witraży, Karl Schmidt-Rottlufe również przedstawiciel ekspresjonizmu, Paul Kuhfuss, Willi Hardt, Hans Winter oraz wieli innych artystów.

Kościół

Pierwszy kościół w Rowach był posadowiony na Wzgórzu Cmentarnym zwanym również "Lippitze". Była to budowla o konstrukcji ryglowej. Uległa zawaleniu 9 lutego 1558 r. podczas silnego sztormu. Drugi kościół ufundował Georg von Ramel, który przejął rowowski majątek po zmarłym bracie. W 1816 r. świątynię rozebrano z powodu groźby zawalenia. Obecny kościół wybudowano na stabilniejszym gruncie oddalonym o 200 m na północny zachód od Wzgórza Cmentarnego. Świątynia w stylu neoromańskim została wybudowana w latach 1844-1849. Materiał na budowę czerpano z Kamiennej Wyspy na jeziorze Gardno. Osada była przez wieki wsią kaszubską. Ewangeliccy pastorzy głosili kazania w języku kaszubskim i wg Zygmunta Szultki msze po kaszubsku zanikły dopiero w 1830 r. Mieszkańcy wsi posługiwali się odtąd narzeczem plattdeutsch.
W 1921 r. władze kościelne zarządziły przeniesienie parafii z Rowów do Objazdy. Do przeniesienia nie doszło ze względu na brak plebanii w Objeździe, której budowa pochłonęłaby wysokie koszty. Również parafianie z Rowów i Dębiny byli przeciwni przeniesieniu siedziby probostwa.
W 1940 r. wszyscy mieszkańcy wsi byli wyznania ewangelickiego. W skład parafii wchodziły wsie Objazda i Dębina. Parafia liczyła 1322 mieszkańców i należała do okręgu kościelnego Słupsk Stare Miasto (Stolp Altstadt).
Imiona i nazwiska pastorów w Rowach.
1. Michael Rennhack 1702 – 1713,
2. Johann Jarcken-Gostowski 1713 – 1736,
3. Christian Cruska 1736 – 1754,
4. Reinhold Fischer 1755 – 1762,
5. Matthias Dorsch 1763 – 1799,
6. Johannes Fleischer 1800 – 1830,
7. Ernst Haese 1831 – 1837,
8. Eduard Wilm 1838 – 1842,
9. Carl Horn 1843 – 1851,
10. Johann Nahgel 1851 – 1871,
11. Ernst Pieper 1871 – 1874,
12. Adolf Schultz 1874 – 1878,
13. Karl Bergin 1878 – 1896,
14. Emil Schröder 1896 – 1911,
15. Emil Müller 1912 – 1918,
16. Theodor v. Sicard 1919 – 1923,
17. Erich Kramer 1923 – 1927,
18. Franz Kypke 1929 – 1940,
19. Heinz Schimmelpfennig 1940 - 1947

Szkoła

W 1932 r. we wsi funkcjonowała jednostopniowa szkoła powszechna z jednym nauczycielem. Do szkoły uczęszczało 48 uczniów. Ostatnimi nauczycielami byli Erich Marko i Bernhard Wolter.

Znani mieszkańcy

Z kaszubskiej rodziny Jarke wywodzi się arystokratyczny ród niemieckich Yorcków. Zapoczątkował ją feldmarszałek Yorck von Wartenburg, który na przełomie 1812/1813 r. rozpoczął powstanie antynapoleońskie w Prusach. Nie przyznawał się on do kaszubskich korzeni. Następne pokolenia Jarków zgermanizowały się. Wnuk pastora, Hans Dawid Jarke dowodził jedną z pruskich armii, Peter von Yorck - Wartenburg został ścięty 8 sierpnia 1944 r. za udział w spisku przeciwko Hitlerowi. 

Ostatnie dni wojny

Na przełomie 1944/1945 we wsi przebywało wielu uchodźców z Prus Wschodnich. Wielu z nich przed wkroczeniem Rosjan do miejscowości uciekło w kierunku wschodnim. Mieszkańcy wsi wraz z częścią uchodźców pozostała na miejscu. Mieszkańcy Rowów nie otrzymali również żadnego rozkazu do ewakuacji. Rosjanie zajęli wieś 9 marca 1945 r. W związku z tym, że miejscowość znajdowała się w pasie nadmorskim wszyscy przebywający we wsi, otrzymali w dniu 29 marca nakaz opuszczenia miejscowości. Schronienie znaleźli w Objeździe i Wiklinie w budynku szkolnym. Jesienią 1945 r. do wsi przybyli osadnicy polscy. Pierwszy etap przesiedlenia ludności niemieckiej za Odrę miał miejsce na początku stycznia 1945 r., drugi w czerwcu 1947 r. i trzeci etap w sierpniu 1947 r. W 1957 r. w Rowach przebywało jeszcze kilku niemieckich rybaków. Jednym z nich był Otto Bartz, który uczył rzemiosła rybackiego polskich osadników. Zmarł on w latach 60 XX wieku i został pochowany na cmentarzu w Objeździe. 
Podczas II wojny światowej zginęło 6 mieszkańców wsi, 10 zaginęło i 9 poległo w szeregach armii niemieckiej.   

Cmentarz

Pochowani na dawnym cmentarzu ewangelickim

Mieszkańcy Rowów (Rowe) polegli lub zmarli podczas wojen

Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 825-829.
2. Marcin Barnowski, Dziadek Yorcka, "Oko" z 23.02-01.03.2001 r.
3. Zygmunt Szultka, Język polski w Kościele ewangelicko-augsburskim na Pomorzu Zachodnim od XVI do XIX wieku, Wrocław 1991, s. 241-242.
4. https://www.stolp.de/tl_files/Dokumente/Dokumente_Heimatorte/rowe/Transkription_Chronik_Rowe.pdf
5. http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Slupskie_Studia_Historyczne/Slupskie_Studia_Historyczne-r2001-t9/Slupskie_Studia_Historyczne-r2001-t9-s101-128/Slupskie_Studia_Historyczne-r2001-t9-s101-128.pdf