Czysta
Banner

Czysta - Wittbeck

Czysta - wieś sołecka w gminie Smołdzino. Przed wybuchem II wojny światowej mieszkało tutaj 271 osób (stan na 17.05.1939)1. Od 1493 r. do 1815 r. należała ona do rodziny von Bandemer. Ostatnim przedstawicielem tego rodu, który zarządzał majątkiem w Czystej w latach 1804-1815 był Wilhelm von Bandemer. W 1838 r. wieś została kupiona za 16500 talarów przez radcę prawnego Friedricha Augusta Ludwiga Messerschmidta von Arnim. Ostatnimi właścicielami Czystej byli: podporucznik Horn (w 1889 r.) i mistrz jeździecki Georg Steifensand ze Swochowa (od 1909 r.).

Rolnictwo i działalność gospodarcza

W 1939 r. w Czystej było 40 gospodarstw rolnych, w tym:

  • 21 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
  • 11 od 5 do 10 ha,
  • 7 od 10 do 20 ha,
  • 1 powyżej 20 ha

Przemysł i rzemiosło były tu słabo rozwinięte. Istniały tutaj zakłady budowlane należące do Hermana Noffke, Paula Noffke i Reinholda Pranschke, kuźnie E. Eggerta i E. Pranschke oraz młyn F. Schmiedeberga. Działał tutaj również sklep wielobranżowy Heinricha Noffke.

Kościół

Mieszkańcy wsi byli głównie wyznania ewangelickiego. Tylko jedna osoba deklarowała katolicyzm (dane z 1925 r.). Czysta należała do parafii w Gardnie Wielkiej, a tym samym do okręgu kościelnego Słupsk - Stare Miasto (Stolp - Altstadt).

Szkoła

We wsi nie było szkoły. Tutejsze dzieci uczęszczały na zajęcia lekcyjne do miejscowości Wysoka. W 1932 r. do tamtejszej szkoły uczęszczało 63 dzieci z miejscowości Wysoka, Czysta i Retowo.

Ostatnie dni wojny

Miejscowa ludność przygotowywała się do ewakuacji kilka miesięcy przed rozpoczęciem działań wojennych na tym terenie. Wymarsz uchodźców nastąpił na krótko przed wkroczeniem wojsk radzieckich. Trudne warunki atmosferyczne i blokada dróg przez uciekające tłumy, zmniejszały ich szanse na dotarcie do portów Zatoki Gdańskiej. Wojska radzieckie wkroczyły do Wittbeck (Czysta) 9 marca 1945 r.
Straty wojenne wśród tutejszej ludności cywilnej wynosiły: 9 zabitych i 30 zaginionych. W szeregach armii niemieckiej poległo 11 mieszkańców tej miejscowości.

Cmentarze

Cmentarz I

Data założenia:  XIX w. Brak dokładnych informacji. 
Wyznanie / parafia:  Ewangelicki / parafia w Gardnie Wielkiej. 
Status:  Nieczynny. 
Położenie:  Przy południowo-wschodnim skraju najwyższego wzniesienia terenu.
Współrzędne geograficzne:  N 54°37’386” E 17°08’727”
Powierzchnia:  ± 1200m2
Układ przestrzenny:  Posadowiony na planie prostokąta, na linii północny-wschód - południowy-zachód. Granice cmentarza z trzech stron wytyczają kamienie narzutowe. Od strony północnego-zachodu naturalną granicę tworzy niewielkie wzniesienie terenu. Wejście teren cmentarza znajdowało się od strony południowo-wschodniej. Nie zachował się układ kwater i grobów.
Drzewostan i roślinność:  Roślinność: barwinek, konwalia. 
Najstarszy zachowany element: Krzyż żeliwny upamiętniający Carolinę  Jaschob z dm. Birr - zm. 01.11.1886 r.
Zachowały się:
  • głazy narzutowe tworzące granicę cmentarza, 
  • 5 fragmentów z rozbitych nagrobków,
  • 9 granitowych podstaw pod żeliwne krzyże,
  • 4 betonowe obrysy mogił,
  • 1 betonowa tumba,
  • 2 kamienne krzyże (w tym jeden uszkodzony),
  • 3 żeliwne krzyże bez podstaw, w tym jeden dziecięcy,
  • 6 żeliwnych krzyży ażurowych.
Uwagi: Likwidacja cmentarza nastąpiła 28.08.1973 r. Usunięto wówczas 254 groby, wśród których było 36 mogił rodzinnych.2 Na terenie dawnego cmentarza znajduje się tabliczka, którą oznaczono miejsce pochówku Elzy Eggert zmarłej w 1945 r., w wieku 20 lat.


Cmentarz II

Data założenia: I połowa XIX w.
Wyznanie / parafia:  Ewangelicki / parafia w Gardnie Wielkiej. 
Status:  Nieczynny. 
Położenie:  Na północnym skraju wsi, w południowo-zachodniej części najwyższego wzniesienia terenu.  
Współrzędne geograficzne:  N 54°37’22” E 17°08’32” 
Powierzchnia:  ± 181,25m2 
Układ przestrzenny:  Posadowiony na planie prostokąta (12,5 m x 14,5 m), na linii północ-południe. Teren grzebalny jest otoczony głazami narzutowymi. Wysokość granicy z granitowych kamieni dochodzi do 1 m. W południowo-wschodnim narożniku cmentarza znajduje się prześwit pełniącym rolę wejścia.  
Drzewostan / roślinność:   
Najstarszy zachowany element:  Krzyż żeliwny upamiętniający Ernestine Wald z dm. Müller - zm. 14.01.1872 r.
Zachowały się: 
  • granica cmentarza z kamieni narzutowych, 
  • 4 granitowe podstawy pod żeliwne krzyże,
  • 2 fragmenty żeliwnych krzyży,
  • 2 żeliwne tablice inskrypcyjne (uszkodzone),
  • 6 żeliwnych fragmentów z ogrodzenia grobu.
Uwagi: Według K. Pagel'a fundatorem cmentarza na tzw. „Pańskim Wzgórzu” był Wilhelm von Bandemer, który był właścicielem wsi w latach 1804-1815. Spoczęli na nim zmarli członkowie rodzin: von Bandemer oraz von Arnim (późniejszych właścicieli majątku). Informacja ta świadczy o tym, że ten teren pochówkowy pochodzi z pierwszej połowy XIX w. Na podstawie zachowanych elementów można stwierdzić, że pochowano tutaj co najmniej sześć osób, w tym spokrewnionych ze sobą członków rodzin Waldow i Müller. Brak śladów świadczących o grzebaniu w tym miejscu członków rodziny Bandemer. 

   

 

Pochowani na cmentarzach w Czystej

 Nazwisko Imię   Tytuł / oznaczenie  Data urodzenia Data śmierci 
 Eggert   Elza  Zmarła w wieku 20 lat.   --.--.----  --.--.1945
 Hommack  Emma  -   21.02.1894  28.08.1894
 Jaschob geb. Birr  Caroline  -  18.09.1823  01.11.1886
 Müller  Carl Bogislav  Zmarł w wieku 59 lat.  26.08.1830  --.--.----
 Müller geb. Kolbe  Charlotte  Zmarła w wieku 59 lat.  22.10.1835  --.--.----
 Noffke geb. Dordel  Johanne  -  13.03.1850  17.02.1929
 Noffke  Pauline Auguste  -  21.11.1875  15.01.1876
 Noffke  Gustaw  Mąż Berty z dm. Jaschob.  11.07.1869  11.06.1929
 Noffke geb. Jaschob  Berta  Żona Gustawa Noffke.  20.10.1871  Brak daty.
 Pigors geb. Bewersdorf  Pauline  -  04.11.1868  16.11.1899
 Schwante  Carl  -  30.04.1855  20.04.1885
 Wald geb. Müller  Ernestine  - 29.09.1806 14.01.1872
 Wollenberg geb. Sanlke  Dorothea  -  17.02.1805  03.02.1878

 

Zmarli w Wittbeck (Czysta)

Nazwisko Imię Tytuł / oznaczenie Data urodzenia Data śmierci
 v. Bandemer  Friedrich Wilhelm  Mąż Dorothey Luise g. Massow. --.--.---- 13.10.1707
 v. Bandemer z dm. Massow  Dorothea Luisa  Żona Fiedricha Wilhelma v. Bandemer. --.--.---- 13.10.1707
 v. Bandemer z dm. Puttkamer  Anna Dorothea  Żona Valentina v. Bandemer. --.--.1681 03.04.1766

 

Mieszkańcy Wittbeck (Czysta) polegli podczas wojen i zmarli z odniesionych ran

 Stopień  Nazwisko   Imię  Data urodzenia  Data śmierci   Miejsce śmierci / wiek / uwagi
 Füsilier  Grychen  August --.--.---- 03.12.1870  Poległ podczas wojny prusko - francuskiej w bitwie pod   Champigny (Francja). 4
 Musketier  Guhl  Heinrich --.--.----   30.06.1915  Poległ w Rosji.
 -  Noffke  Karl  21.01.1918  12.01.1941  Zmarł w szpitalu polowym.
 -   Hupke  Hans  11.06.1914  27.07.1941  Poległ na Ukrainie.
 -  Pollex  Wilhelm  --.--.1906  09.09.1941  Poległ w Rosji.
 -  Malzahn  Berthold  --.--.1912  21.12.1941  Poległ w Rosji.
 -  Pranschke  Kurt  14.03.1914  15.10.1943  -
 -  Noffke  Otto  08.10.1913  12.03.1944  Poległ na Ukrainie.
 -   Gust  Georg  03.01.1925  09.04.1944  Poległ w Chorwacji.
 -  Eggert  Karl  12.04.1919  12.07.1944  -
 -  Granow  Franz  02.09.1922  02.01.1945  Poległ na froncie zachodnim.
 -  Noffke  Herbert  05.04.1926  04.01.1945  -

 

Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss.1021-1022.
2. Alicja Łukaszewicz, Gardna Wielka - Kościół i cmentarze niemieckie, praca licencjacka, Akademia Pomorska s. 17.
3. www.stolp.degarnisonarticlesverlustlisten.htmlfile=tl_filesDokumenteDokumente_HeimatortestolpGefallene%20Gr.-Garde%201939-45.pdf.
4. http://www.denkmalprojekt.org/2010/stolp_kreisblatt_1864_1866_1870-71_pom.htm.