Retowo - Rotten
Retowo - wieś w gminie Smołdzino. Obecnie w jej skład wchodzi dawna osada Lotki (niem. Lotken), położona na południowy-zachód od miejscowości. Przed wybuchem II wojny światowej mieszkało tutaj 81 osób (17 maja 1939 r.). W początkach swego istnienia wieś była lennem rodziny von Bandemer i pozostawała w ich dobrach do II połowy XIX w. W 1859 r. Retowo zostało sprzedane (za 4,5 tys. talarów) Wilhelmowi von Massow - włascicielowi dóbr w Będzichowie, Drzeżewie i Lipnie. Następnie przejęli je Adolf von Massow i jego syn Luis. Po śmierci tego ostatniego (w 1909 r.) wsie Będzichowo, Drzeżewo i Lipno przejął jego syna Ewald von Massow, a Retowo drugi syn - Gottfried von Massow (latem 1910 r.). Jednak Retowem zarządzał do 1913 r. Ewald von Massow. Następnie wieś została wydzierżawiona. Zaraz po zakończeniu I wojny światowej Gottfried von Massow był zmuszony sprzedać majątek dotychczasowemu dzierżawcy. W 1931 r. Retowo należało do Okręgowego Zrzeszenia Osadnictwa w Słupsku (Kreissiedlungsgenossenschaft Stolp).
Rolnictwo i działalność gospodarcza
Mieszkańcy wsi trudnili się uprawą roli i rybołówstwem. W 1938 r. znajdowało się tutaj 68 gospodarstw rolnych, w tym:
- 4 o powierzchni od 0,5 ha do 5 ha,
- 4 od 5 ha do 10 ha
- 4 od 10 ha do 20 ha,
- 3 powyżej 20 ha.
Jedno z największych z nich należało do Franza Behnke (23 ha).
Kościół
Wszyscy mieszkańcy wsi byli ewangelikami (1925). Retowo należało do parafii w Gardnie Wielkiej, a tym samym do okręgu kościelnego Słupsk Stare Miasto (Stolp Altstadt).
Szkoła
We wsi nie było szkoły. Dzieci uczyły się w szkole powszechnej w miejscowości Wysoka.
Ostatnie dni wojny
Na przełomie lutego i marca 1945 r. w Retowie znajdowało się wielu uchodźców m. in. z Prus Wschodnich (okręg Braniewski, powiat iławecki, Olsztyn, Ełk). Mieszkańcy wsi nie otrzymali rozkazu do ewakuacji przed zbliżającymi się wojskami radzieckimi. Miejscowość została zajęta przez Rosjan 09.03.1945 r. Już 1 kwietnia wszyscy mieszkańcy i przebywający tutaj uchodźcy zostali zmuszeni do opuszczenia wsi. Schronienie znaleźli w Jezierzycach. Do swych domów powrócili 15 kwietnia. W sierpniu 1945 r. do Retowa przybyli pierwsi polscy osadnicy. Niemiecką ludność deportowano za Odrę od listopada 1946 r. do sierpnia 1947 r. Podczas II wojny światowej zaginęło: 2 mieszkańców wsi, a 7 poległo w szeregach armii niemieckiej.
Cmentarz
| Data założenia: | Brak danych. Jest zaznaczony na mapach z II połowy XIX w. |
| Położenie: | Po lewej stronie traktu prowadzącego do miejscowości Komnino, 190 m na południe od rozgałęzienia nieutwardzonego traktu (dawna osada Lotki). |
| Współrzędne geograficzne: | N 54.62423⁰ E 17,11498⁰ |
| Powierzchnia: | ±2600 m2. |
| Układ przestrzenny: | Posadowiony na planie prostokąta na linii wschód - zachód. Wejście na teren pochówkowy znajdowało się od strony zachodniej. Nieczytelny układ kwater i grobów. Brak elementów nagrobnych. Teren gęsto porośnięty samosiejkami. |
| Zachowały się: | 1 krzyż żeliwny osadzony w granitowej podstawie (wielkość wraz z podstawą 2,85m), 5 ażurowych krzyży żeliwnych (uszkodzone, bez podstaw), 5 fragmentów krzyży żeliwnych, 1 betonowy obrys mogiły, 7 granitowych podstaw pod żeliwne krzyże, 3 odlewy figur aniołów z krzyży żeliwnych. |
Zmarli w Retowie
| Nazwisko | Imię | Tytuł / oznaczenie | Data urodzenia | Data śmierci |
| Krause geb. Arndt | Therese | - | 25.10.1866 | 26.08.1935 |
| Krause | - | - | --.--.---- | 03.04.1930 |
| Praschke | Heinrich | - | --.--.---- | --.--.1945 |
| Praschke | Hermann | - | --.--.---- | --.--.1945 |
| Schuth | Friedrich | - | 07.11.1834 | 17.10.1920 |
| ------e | Wilhelm Eduard | - | 09.--.18-- | --.--.1909 |
| ----- geb. Zur | - | - | --.--.---- | --.04.1910 |
Mieszkańcy Rotten (Retowo) polegli podczas wojen
| Stopień | Nazwisko | Imię | Data urodzenia | Data śmierci | Miejsce śmierci / wiek / uwagi |
| Wehrmann | Krause | Franz | 07.04.1877 | 12.03.1915 | Poległ w Rosji. |
| - | Noffke | Joachim | --.--.---- | --.--.1941 | Poległ. |
| - | Meyer | Gerhard | --.--.---- | --.--.1942 | Poległ. |
| - | Praschke | Franz | --.--.---- | --.--.1942 | Poległ. |
| - | Meyer | Georg | --.--.---- | --.--.1944 | Poległ. |
| - | Noffke | Werner | --.--.---- | --.--.1944 | Poległ. |
| - | Praschke | Hans | --.--.---- | --.--.1944 | Poległ. |
Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 934-935.
2. Die Grenz-Zeitung nr 74 z 16.03.1943 r.
3. http://www.denkmalprojekt.org/2010/gross_garde_wk1_pom.htm.