Gardna Wielka
Banner

Gardna Wielka - Groβ Garde

Gardna Wielka - wieś w gminie Smołdzino należąca do najstarszych w powiecie słupskim. Powstała z połączenia dwóch miejscowości: Garde, która funkcjonowała na prawach miejskich i stanowiła zachodnią część nowo powstałej osady oraz wsi Kerske na wschodzie. Jeszcze w XIX w. obie nazwy były wymieniane w ogłoszeniach kościelnych, jak również używane przez miejscową ludność. Wg Brüggemanna, około 1784 r. w Garde było 48 ognisk domowych, natomiast w Kerske 34. Większość mieszkańców obu miejscowości stanowili Kaszubi. W I połowie XIX w. językiem urzędowym był tutaj niemiecki. Z protokołu wizytacyjnego z 1815 r. wynika, że we wszystkich szkołach w tej parafii uczono już w tym języku. W 1827 r. lekcje religii prowadzono również po niemiecku. Mimo silnych wpływów Niemców, dążących do likwidacji języka kaszubskiego, jeszcze w drugiej połowie XIX w. była niewielka grupa mieszkańców, porozumiewająca się między sobą w tym języku.
Lokalna władza administracyjna spoczywała w rękach wójta i 12 przedstawicieli gminy, którzy byli wybierani spośród miejscowej społeczności. Wielu naczelników gminy wywodziło się z rodziny Woggon. Pierwszy ich przedstawiciel objął ten urząd już w XVIII w. Wójtami byli również: właściciel młyna - Wilhelm Tomm, jego syn Georg, rolnicy - Heinrich Falk i August Falk oraz zajmujący się rolnictwem i rybołówstwem - Martin Falk, Karl Jost i Franz Jost. W 1935 r. przemianowano wójta na burmistrza, któremu w sprawowaniu władzy pomagała sześcioosobowa rada gminy. Ostatnim burmistrzem był przywódca miejscowego oddziału partii NSDAP - Pigorsch.

Rolnictwo i działalność gospodarcza

Większość mieszkańców w obu osadach była rybakami. Pozostali byli rzemieślnikami i robotnikami najemnymi. Już w XIII w. 45 rybaków z Garde posiadało prawo do połowów na jeziorach Gardno, Łebsko i na Bałtyku. Fryderyk Wielki przydzielił tutejszym rybakom osadę rybacką Bollenz, leżącą nad jeziorem Łebsko. Mogli oni tutaj wybudować bez opłat za dzierżawę do 5 szałasów rybackich. Za posiadanie każdego następnego, byli oni zobowiązani do płacenia dzierżawy, w związku z tym na początku powstało tylko 5 budynków rybackich. W osadzie Bollenz nie było kobiet. Rybacy co 14 dni powracali do swych domów. W samej wsi założono spółdzielnię rybacką i wybudowano wylęgarnię ryb, a w piwnicach starej szkoły utworzono lodownię. Ryby z Gardny Wielkiej trafiały m.in. do Słupska i Berlina. Jezioro Gardno należało do majątku w Smołdzinie, co było powodem wieloletniego sporu o prawa do połowu ryb pomiędzy obu wsiami. W I połowie XVII w. Jezioro Gardno wróciło w skład dóbr książąt pomorskich (rodziny de Croy), a następnie weszło w skład domeny administracyjnej Brandenburgów. W 1820 r. państwo pruskie sprzedało miejscowość Smołdzino i urząd rybołówstwa majorowi von Hanstein. Według umowy kupna - nadal miały obowiązywać stare prawa, dotyczące połowu ryb na jeziorze Gardno, wyznaczone dla mieszkańców Gardny Wielkiej. Po nabyciu folwarku w Smołdzinie przez izbę dworską w 1830 r., prawa połowu ryb przez gardeńskich rybaków zaczęły być ograniczane. Spór trwał aż do wybuch II wojny światowej. Innym źródłem zarobku mieszkańców wsi było rolnictwo. W Gardnie Wielkiej przeważały małe gospodarstwa rolne. Łącznie było ich 252 , w tym:
- 136 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
- 79 od 5 do 10 ha,
- 35 od 10 do 20 ha,
- 2 powyżej 20 ha.
W porównaniu z liczbą mieszkańców w Gardnie Wielkiej było niewiele gruntów ornych. Przeważały: łąki, torfowiska i nieużytki. Siano głównie żyto i sadzono ziemniaki. Wielu obcych zaskakiwał mały areał ziem uprawnych. Nierzadko pola miały szerokość 1 metra. Wynikało to z podziału ziemi na drodze spadku na liczne potomstwo. Drobni właściciele ziemi kupowali grunty rolne w pobliskich wsiach, m.in. w: Stojcinie, Gardnie Małej, Retowie, Osiekach Słupskich, Wysokiej, Czystej i Komninie. Gardeńskie łąki leżały częściowo nad Jeziorem Gardno i po obu stronach rzeki Łupawy. Ze względu na częste wylewy rzeki plony z tych pól były skromne. Pod koniec lat 80 XIX w. uregulowano bieg rzeki Łupawy. Krótko przed wybuchem I wojny światowej utworzono spółdzielnię melioracyjną. W 1932 r. w ramach projektu Polder 2 zmeliorowano sto hektarów torfowisk, łąk i obszarów wsi po lewej stronie szosy (do granicy z Schlochower). Koszty osuszenia terenu wyniosły 38325 marek.
Gardna Wielka była jedną z niewielu wsi w powiecie, które posiadały nazwy ulic i numery domów. W I połowie XX w. wszystkie tutejsze domy posiadały przewody kominowe. Ostatnia kurna chata spłonęła tu w 1907 r. Od 1909 r. wieś została zelektryfikowana, a w 1918 r. ułożono sieć wodociągową.

Handel i rzemiosło

W latach 40 XX wieku we wsi działały: Kasa Oszczędnościowo-pożyczkowa EbmbH, spółdzielnia rybacka EbmbH oraz mleczarnia EbmbH. Funcjonowały wówczas tutaj również: zakład budowlany Karla Buttke, zakład budowy ogrodów Ernsta Holda, młyn - W. Buttke, piekarnie Paula Doblina i Waltera Zenke. We wsi swoją działalność prowadzili: fryzjer - K. Schwarz, krawcy - P. Dunst, F. Jost, P. Jost, A. Ness, szewcy - F. Bäther, R. Leck, H. Lübeck, handlarz bydłem - Wilhelm Eick, rzeźnik - Herbert Hildebrandt, mistrz ciesielski - H. Grommisch, kołodzieje - K. Prien A. Rhode oraz stolarze - Bäther I i w. Bäther II. Swoje warsztaty mieli tutaj również: ślusarz - Willi Jost, kowale - L. Bonnke i K. Selke. Zakupy można było zrobić w drogerii Eugena Müera, w sklepach wielobranżowych wdowy A. Jost, wdowy A. Krause, Augusta Pigorsch i A. Prien oraz w sklepie towarów kolonialnych Artura Kohnerta, a także w gospodzie, prowadzącej również sprzedaż towarów mieszanych - H. Schammlera. Działały tutaj gospody należące do A. Krause i Paula Pigorsch. W Gardnie Wielkiej praktykował lekarz H. Lichtenfeld. Ponadto funkcjonowały tu gabinety dentystyczne - Georga Niklaza i Hedwiga Tomma. Wiejską położną była Pani Rodemerk.

Kościół

Kościół w Gardnie Wielkiej należał do najstarszych w regionie. Pierwsza świątynia pod wezwaniem św. Stanisława, mieszcząca się w drewnianym budynku została wyświęcona w 1282 r. Druga - powstała w okresie reformacji, jednak dokładna data jej budowy jest nieznana. W 1772 r. miejscowy kościół spłonął. W takcie remontu w 1788 r. został on przebudowany. W 1792 r. kupiono za 200 talarów organy. Kościół ponownie przebudowano w 1852 r., a wieżę kościelną w 1860 r. Wówczas wróciły na wieżę dzwony, odlane w 1764 roku w Kołobrzegu - przez ludwisarza Johanna Meyera. W 1266 r. plebanem kościoła w Garde był Tesslaus, a od 1282 r. do 1290 r. pleban Tremo. W 1396 r. proboszcz Johannes był przedstawicielem biskupstwa z Kamienia Pomorskiego. Po reformacji, tutejszy pastor Johannes Blascenius pełniący tą funkcję od 1570 r., przetłumaczył na język kaszubski luterańską Biblię. Do lat 80 XVI w. wielu parafian miało bardzo daleką drogę do kościoła. W związku z tym zaczęto budować kościoły filialne. W 1581 r. właściciel majątku w Smołdzinie von Tessen zbudował niewielki kościół należący do parafii w Gardnie Wielkiej. Nowa właścicielka Smołdzina - księżna Anna de Croy, postanowiła wyburzyć skromny kościół i na jego miejscu wybudować okazałą świątynię. Jej budowę zakończono w 1632 r. Od tej pory datuje się istnienie w Smołdzinie samodzielnej parafii ewangelickiej. Pierwszym smołdzińskim pastorem był Johannes Blascenius z Gardny, który przetłumaczył na język kaszubski luterańskie homilie. Również parafianie z Rowów wybudowali w 1581 r. w swojej wsi kościół, a w 1871 r. również mieszkańcy Żelkowa rozpoczęli budowę własnej świątyni. Parafia w Gardnie Wielkiej składała się z gmin kościelnych w Gardnie Wielkiej i Gąbinie (od 1912 r.). W skład gminy kościelnej Gardny Wielkiej wchodziły następujące miejscowości: Czysta, Gardna Mała, Retowo, Stojcino i Wysoka. Natomiast do Gąbina należały: Bukowa, Dominek, Łękwica i Osieki Słupskie. Łącznie parafia w Gardnie Wielkiej liczyła 3504 osób (stan w 1940 r.). Należała ona do okręgu kościelnego Stolp Alt-Stadt (Słupsk Stare Miasto). Większość mieszkańców tej miejscowości była ewangelikami. Tylko 1 osoba deklarowała katolicyzm, 3 judaizm i 2 ateizm (1925 r.). Ostatnim pastorem w Gardnie Wielkiej był Wilhelm Kypke (1929-1945).

Szkoła

Pierwsze wzmianki o szkole w Gardnie Wielkiej występują w protokołach kościelnych z 1593 r. Uczęszczały do niej dzieci z Garde, Kerske i Klein Garde. W 1863 r. Klein Garde otrzymała własny budynek szkolny. W latach 1892/93 wybudowano nowo nową szkołę z czerwonej cegły. Znajdowały się w niej: trzy sale lekcyjne i trzy mieszkania dla nauczycieli. Uczyli tutaj m.in.: Noack (1829-1874), Greinke (1874-1910), Heinrich Pommeranz (1910-1935), Vogeler i Alfons Jagsch do 1945 r. W 1932 r. w Gardnie Wielkiej funkcjonowała 5-stopniowa szkoła powszechna, z pięcioma klasami i trzema nauczycielami.Uczęszczało do niej wówczas 198 uczniów.
Od lat 20 XX w. we wsi znajdowało się schronisko młodzieżowe z 30 miejscami, nad którym nadzór sprawował wówczas naczelnik gminy Jost. Nad brzegiem jeziora Gardno wybudowano budynek dla młodzieży z Hitlerjugend, który został oficjalnie otwarty 18.02.1938 r.

Ostatnie dni wojny

W czasach hitlerowskich Niemiec na miejscowym rynku, zwanym wówczas Placem Hitlera, zasadzono dwa dęby, mające upamiętniać niemieckiego prezydenta - Paula Hindenburga i ówczesnego przywódcy III Rzeszy. Między drzewami stał obelisk z napisem: „Deutsche Art - treu gewahrt. Tag der Arbeit. Tag der nationalen Erhebung 1. Mai 1933.” Gardna Wielka była jedną z miejscowości w północno-wschodniej części regionu, w której nie ogłoszono rozkazu do ewakuacji. Wieś była przepełniona uchodźcami z Prus Wschodnich i Zachodnich , z okręgu miasteckiego i zachodnich obszarów powiatu słupskiego. Przed samym wkroczeniem wojsk radzieckich miejscowa ludność i uchodźcy ukryli się w okolicznych lasach i terenach wydmowych oraz w rybackich chatach. Rosjanie wkroczyli do wsi 9 marca 1945 r., około godziny 8.00 rano. W lipcu 1945 r. do Gardny Wielkiej przybyli pierwsi polscy osadnicy, a we wrześniu powołano polską administrację. Jezioro Gardno i połowy ryb na jego obszarze znajdowały się do czerwca 1947 r. pod zarządem radzieckim. Rybołówstwem zajmowała się wydzielona grupa niemieckich rybaków. Wraz z napływem polskich osadników zaczęto deportować rodzimą ludność za Odrę. Niektórych zmuszano groźbami do opuszczenia rodzinnej wsi, m.in. pastora Wilhelma Kypke. Był on aresztowany i osadzony w słupskim więzieniu. Dnia 18.12.1945 r. został on wypuszczony na wolność i pod groźbą kary śmierci został zmuszony do wyjazdu za Odrę. Jedną z pierwszych większych deportacji niemieckiej ludności przeprowadzono 02.09.1946 r., o godzinie 4.00 rano. W ciągu 10 minut mieszkańcy musieli spakować swoje rzeczy i opuścić zabudowania mieszkalne. Straty wojenne wśród tutejszej ludności cywilnej wynosiły: 18 zabitych i 75 zaginionych. W szeregach armii niemieckiej poległo 52 mieszkańców Gardny Wielkiej.

Cmentarze

W Gardnie Wielkiej istniały trzy cmentarze. Najstarsze miejsce grzebalne znajdowało się wokół miejscowego kościoła. Granice tego terenu pochówkowego są wyraźne. Tworzy je podwyższenie terenu, który jest otoczony murem. Znamienitsze osoby były chowane pod ołtarzem, w kościelnej piwnicy. Dnia 03.12.1937 r. z krypty wydobyto 17 trumien i sarkofagów. Wśród nich znajdowały się trumny ze szczątkami rodziny von Bandemer z Żelaza, o czym świadczyły tarcze herbowe. Na jednym z sarkofagów znajdowały się napisy: (od strony wezgłowia) NATUS ANNO MDCXCIII (1693), (od strony nóg) DENAT ANNO MDCCVII (1707). Wszystkie wydobyte trumny zostały pogrzebane na terenie przykościelnego cmentarza. Zachowały się tutaj jeszcze dwie granitowe płyty nagrobne, które obecnie znajdują się przy ścianie prezbiterium (od strony wschodniej kościoła). Najstarsza płyta nagrobna z końca XVIII w. upamiętnia 6-letniego Ferdinanda von Braunschweig, który zmarł 30.10.1800 r. Druga z nich przeznaczona była dla ponad 2-letniego Friederika Augusta Lick, zmarłego 11.06.1805 r. Ponadto zachowała się jeszcze jedna granitowa podstawa pod żeliwny krzyż. Wewnątrz kościoła pod emporami były zawieszone tablice upamiętniające poległych mieszkańców Gardny Wielkiej, którzy uczestniczyli w walkach toczonych w latach: 1813-1815 (podczas wojny wyzwoleńczej), 1864-1866 (w czasie wojny prusko-austriackiej) i 1870-1871 (w wojnie prusko-francuskiej). Na terenie przykościelnym postawiono pomnik upamiętniający poległych podczas I wojny światowej: 32 mieszkańców Gardny Wielkiej, 10 z Gardny Małej, 7 z Bukowa,3 z Wysokiej i 1 z Retowa . Główny trzon obelisku z nazwiskami poległych zachował się do naszych czasów. W lipcu 1972 r. na terenie dawnego cmentarza przykościelnego został pochowany pierwszy proboszcz parafii w Gardnie Wielkiej sprawujący swój urząd w latach 1946-1965 - ksiądz kanonik Jan Nowak. Jego nagrobek został ufundowany przez ministranta Jerzego Barkowskiego. W pobliżu pomnika upamiętniającego poległych mieszkańców parafii Gardny Wielkiej, znajduje się pamiątkowy obelisk, który jest poświęcony pamięci 23 łódzkich harcerek i 2 mieszkanek wsi, tragicznie zmarłych 18.07.1948 r. na jeziorze Gardno.
Drugi cmentarz parafialny o powierzchni około 2400 m2 został założony w XIX w. Znajduje się na południe od centrum wsi, a na zachód od pobliskich zabudowań mieszkalnych, po prawej stronie drogi prowadzącej do Stojcina (N 54.63456° E 17.16520°). Ten teren pochówkowy jest posadowiony na planie prostokąta, na linii wschód-zachód. Znajduje się on na niewielkim wyniesieniu terenu. Zachowały się jego wyraźne granice od strony wschodniej i północnej. Od południa jego granicę tworzy głównie ok. 2 m wyniesienie terenu. Zmarłych grzebano na linii wschód-zachód. Z zachowanych fragmentów żeliwnych możemy się dowiedzieć, że pochodziły ze słupskich zakładów Adolfa Peglow i Alberta Wilke.
Zachowały się tutaj:
- 1 cokół pod krzyż granitowy,
- 1 fragment betonowej formy nagrobnej w kształcie otwartej trumny,
- 4 granitowe podstawy pod żeliwny krzyż,
- 2 betonowe podstawy pod żeliwny krzyż,
- 1 betonowy obrys mogiły,
- 1 płyta epitafijna z piaskowca z 1902 r.
Trzeci cmentarz pochodzący z I połowy XX w. znajduje się na południowy-wschód od wsi, po prawej stronie drogi prowadzącej do Stojcina (N 54.63271° E 17.17328°.). Ten teren pochówkowy jest obecnie czynny i służy mieszkańcom parafii Gardny Wielkiej. Wejście na jego teren znajdowało się w południowo-zachodnim narożniku. Nie zachowały się oryginalne skrzydła bramy. Zmarli byli wówczas chowani na linii wschód-zachód, zaś obecnie - północ -południe. W centralnym punkcie cmentarza znajduje się obelisk upamiętniający byłych zmarłych z Gross Garden. Krzyże żeliwne pochodziły z wytwórni m.in. W. Pahl ze Słupska. 23.03.1974 zaczęto porządkowanie w niemieckiej części cmentarza, podczas której zlikwidowano 570 grobów (A. Łukaszewicz).
Zachowały się tutaj:
- brama na teren cmentarza,
- 2 betonowe krzyże z inskrypcją wklęsłą,
- 1 krzyż betonowy z czarną płytą inskrypcyjną w obrysie (przełamany),
- 2 krzyże z granitu,
- 2 krzyże żeliwne,
- 2 granitowe podstawy pod żeliwne krzyże,
- 1 pozioma betonowa płyta nagrobna z inskrypcją,
- 2 betonowe podstawy pod krzyże z betonu,
- 1 pionowy nagrobek betonowy z czarną płytą inskrypcyjną,
- 1 pionowy nagrobek betonowy z fragmentem czarnej płyty inskrypcyjnej,
- 1 pionowy betonowy nagrobek bez tablicy inskrypcyjnej.

 

Pochowani na cmentarzu przykościelnym

Nazwisko Imię Tytuł / oznaczenie Data urodzenia Data śmierci
v. Braunschweig Ferdinand   14.02.1794 30.10.1800
Lick Friedi. August Zmarł w wieku 2 lat i 11 tygodni. --.--.---- 11.06.1805

 

Pochowani na cmentarzu parafialnym

Nazwisko Imię Tytuł / oznaczenie Data urodzenia Data śmierci
Behnke Karl - --.--.1886 --.--.1946
Behnke Frieda - --.--.1889 --.--.1957
Garbe Marie Cmentarz nr 3. Położenie grobu: N 54.63270° E 17.17366°. 25.10.1874 09.07.1936
Hübner Wilhelm - 24.09.1862 25.08.1946
Jaschob geb. Grommisch Luise - 26.--.1895 08.11.1934
Jost Anna - 09.02.1909 11.02.1935
Jost Johann Cmentarz nr 3. N 54.63287° E 17.17364°. Mąż Henriette z dm. Buttke. 13.11.1860 27.11.1937
Jost geb. Buttke Henriette Cmentarz nr 3. N 54.63287° E 17.17364°. Żona Johanna Jost. 10.01.1862 03.12.1937
Judaschke Johanne - 19.11.1852 25.03.1937
Judaschke Dorothea - 19.--.---- --.--.----
Judaschke Richard Cmentarz nr 3. Mąż Henriette z dm. Griechn 04.09.1872 30.12.1930
Judaschke geb. Griechen Henriette Cmentarz nr 3. Żona Richarda Judaschke. 30.01.1881 07.01.1941
Judaschke Karl Cmentarz nr 3. Rybak / mąż Auguste z dm. Nork. 05.07.1880 13.10.1962
Judaschke geb. Nork Auguste Cmentarz nr 3. Żona Karla Judaschke. 13.08.1881 31.01.1942
Judaschke Emma 20.09.1910   03.03.1975
Klein geb. Lichtenfeldt  Maria  07.06.1915  26.09.1945 
Krause geb. Jost  Berta  11.04.1859  04.09.1937 
Krause August - --.--.1863 03.10.1939
Kritsch Anna - 03.07.1908 12.07.1985
Kritsch August - 06.07.1887 14.12.1946
Kritsch Johanne - 20.10.1884 16.06.1956
Marz  Wilhelm  Cmentarz nr 2.  02.09.1857  18.10.1902 
Prien August - 27.02.1870 29.12.1937
Resz Hermann - 06.03.1876 03.01.1938
Ring Martha - 23.12.1875 20.09.1941
Rodemerk Paul - 08.04.1922 16.06.193-
Rodemerck Karl - 07.09.1878 18.12.1938
Samallisch Wilhelm Cmentarz nr 3. Położenie grobu: N 54.63284° E 17.17366°. 20.11.1865 28.01.1938

 

Zmarli w Groß Garde (Gardna Wielka)

Nazwisko Imię Tytuł / oznaczenie Data urodzenia Data śmierci
Buttke Johanna Córka Augusta Buttke i Henriette z dm. Judaschke. 18.04.1888 07.01.1900
Genreick Leberecht Emanuel Urodził się w Krępie. Mieszkał i zmarł w wieku 74 lat, w Gardnie Wielkiej. --.--.---- 04.03.1900
Judaschke August - --.--.---- --.--.1946
Kretzer z dm. Jost Henriette Żona Karla Kretzer. Zmarła w wieku 77 lat.  --.--.---- 21.02.1900
Lübeik  Karl Friedrich Urodził się i zmarł w Garnie Wielkiej. Zmarł w wieku 86 lat.   --.--.---- 12.03.1900 
Prien Karoline Alwine Córka Augusta Prien i Doroth′y z dm. Zitzke. Zmarła w wieku 17 lat. --.--.---- 20.02.1900
Prien Johanne Dorothea Córka Karla Johhana Prien i Henriette z dm. Prien. 15.11.1880 25.01.1900

 

Mieszkańcy Groβ Garde (Gardna Wielka) polegli podczas wojny francusko-pruskiej 1870-1871

Stopień Nazwisko Imię Data urodzenia Data śmierci Miejsce śmierci / wiek / uwagi
Gardefüsilier Sonder Heinrich --.--.---- 18.08.1870 Poległ w bitwie pod Gravelotte-St. Privat we Francji.

 

Mieszkańcy Groβ Garde (Gardna Wielka) polegli i zmarli z odniesionych ran podczas I wojny światowej

Stopień Nazwisko Imię Data urodzenia Data śmierci Miejsce śmierci / wiek / uwagi
Musketier Dublin Albert 24.10.1892 20.08.1914 Zaginął w Rumunii.
Pionier Jost August 12.09.1893 27.08.1914 Zaginął w Rosji.
Landsturmmann Sawallisch Reinhold 28.08.1884 28.08.1914 Poległ pod Tannenbergiem (obecnie Stębark koło Grunwaldu) w bitwie z wojskami rosyjskimi. Bitwa mazurska 26-30.08.1914 r.
Musketier Rodemerk Franz 18.02.1893 18.12.1914 Rosja.
Obermatrose Jost Albert 24.07.1891 24.01.1915 Zginął na krążowniku S.M.S. Blücher podczas bitwy na Dogger Bank (Morze Północne). Okręt zatonął o godz. 12.07, zginęło 792 marynarzy.
Obermatrose Nork Karl 17.03.1890 24.01.1915 Zginął na krążowniku S.M.S. Blücher podczas bitwy na Dogger Bank (Morze Północne). Okręt zatonął o godz. 12.07, zginęło 792 marynarzy.
Mantrose Rennhock Albert 25.09.1892 24.01.1915 Zginął na krążowniku S.M.S. Blücher podczas bitwy na Dogger Bank (Morze Północne). Okręt zatonął o godz. 12.07, zginęło 792 marynarzy.
Pionier Klick Heinrich 26.11.1887 08.03.1915 Rosja.
Landsturmmann Dunst Richard 09.12.1875 30.05.1915 Rosja.
Musketier Hübner Franz 09.05.1886 02.09.1915 Rosja.
Musketier  Buttke  Karl  05.05.1894  13.09.1915  Rosja.
Obermat  Rodemerk  Karl  18.09.1888  23.10.1915  Zginął na pokładzie krążownika S.M.S. Prinz Adalbert. Okręt został storpedowany przez brytyjski okręt o godz. 8.34, 20 mil morskich od portu Lipawa (obecnie Łotwa). Torpeda uderzyła w magazyn amunicji. Wybuch rozerwał okręt na dwie części. Z załogi liczącej 675 osób uratowały się trzy osoby. 
Obermatrose  Poller  Gustaw  03.10.1886 31.10.1915  Belgia. 
Musketier  Folk  Franz  17.10.1896  19.02.1916  Poległ w Grudziądzu. 
Gefreiter Benke Paul 20.03.1894 11.06.1916 Francja.
Jäger Pigors Karl 10.04.1895 03.02.1917 Rosja.
Kanonier Bruder Paul 20.02.1890 08.04.1917 Francja.
Landsturmmann Marz Friedrich 19.08.1877 17.04.1917 Francja.
Vizefeldwebel Dunde Reinhold 10.01.1892 05.05.1917 Francja.
Matrose Jost Karl 27.12.1894 04.06.1917 Zginął na okręcie podwodnym.
Landsturmmann Krause August 31.12.1875 08.08.1917 Rumunia.
Unteroffizier Buttke August 30.12.1885 03.10.1917 Francja.
Jäger Ring Willy 18.09.1896 12.10.1917 Francja.
Obermatrose Jost Karl 16.08.1879 07.01.1918 Weteran I wojny światowej. Zmarł w Gardnie Wielkiej.
Obermatrose Prien Wilhelm 30.06.1887 27.06.1918 Belgia.
Landsturmmann Behnke Karl 18.10.1876 01.08.1918 Francja.
Gefreiter Bruder Karl 24.08.1883 28.08.1918 Francja.
Obermatrose Jost August 07.10.1878 12.09.1918 Zginął w Kilonii.
Kanonier Krause Wilhelm 13.09.1897 22.09.1918 Francja.
Musketier Griechen Paul 17.02.1896 26.10.1918 Francja.
Musketier Sawallisch Karl 23.08.1890 05.02.1919 Rosja.
Reservist Domröse Hermann 03.04.1890 13.01.1920 Weteran I wojny światowej. Zmarł w Gardnie Wielkiej.

 

Mieszkańcy Gardny Wielkiej polegli i zmarli z odniesionych ran podczas II wojny światowej

Stopień Nazwisko Imię Data urodzenia Data śmierci Miejsce śmierci / wiek / uwagi
- Prien Paul --.--.1909 10.04.1940 -
- Totzke  Wilhelm  20.10.1920  27.07.1941  Poległ w Rosji. 
- Rodemerk  Franz  27.12.1920  20.08.1941  Poległ w Rosji. 
- Behnke  Siegfried  09.10.1921  13.09.1941  Poległ na froncie wschodnim / saper. 
- Neß  Willi  16.08.1913  02.10.1941  Poległ w Rosji. 
- Rennhack  Paul  24.12.1920  04.11.1941  Poległ w Rosji. 
- Wegner  Albert  --.--.1908  18.05.1942  Poległ w Rosji. 
- Wenzlaff Willi 10.10.1922 12.06.1942 Poległ podczas oblężenia Leningradu (obecnie Petersburg).
- Pollex Karl 21.04.1922 21.07.1942 Poległ na froncie wschodnim.
- Behnke Wilhelm 15.08.1917 05.08.1942 Zmarł w szpitalu rezerwowym, w Sudetach.
- Rohde Karl 24.11.1923 29.08.1942 Poległ na froncie wschodnim.
- Sawallisch Franz 07.11.1914 25.08.1942 -
- Pigors Paul 28.09.1912 15.10.1942 -
Neß Karl 02.03.1920 17.11.1942 Zmarł w szpitalu, w Rewalu.
Bäther Wilhelm 29.01.1916 30.12.1942 Rosja, zmarł w szpitalu polowym.
Meyer  Willi  --.--.1913  08.01.1943  Rosja, poległ w Stalingradzie. 
Behnke  Karl  10.03.1910 21.02.1943  Prawdopodobna data śmierci. 
Oberreiter  Buttke  Martin  27.09.1921  26.02.1943  Rosja, poległ pod Charkowem / syn Karla i Pauline z dm. Falk / odznaczony medalem wschodnim / mszę za poległego odprawiono 28.03.1943 r. w Gardnie Wielkiej. 
- Neß Wilhelm  --.--.1904  28.03.1943 
Sawallisch  Albert  05.09.1913  21.04.1943 
Pollex  Karl  21.04.1922  18.07.1943 
- Senger  Reinhold  11.05.1923  24/25.07.1943  Poległ w Rosji. 
- Nork Helmut 15.08.1924 15.08.1943 Poległ na froncie wschodnim.
- Neß Karl 01.09.1910 21.08.1943 Poległ na froncie wschodnim.
- Bäther Ernst 25.03.1924 19.09.1943 -
- Behnke Karl 25.04.1915 17.10.1943 -
- Jost Karl 29.07.1894 21.11.1943 Zmarł w szpitalu rezerwowym w Stolp (Słupsk).
- Prien I Karl --.--.---- --.--.1944 Poległ.
- Nork I Fritz --.--.---- --.--.1944 Poległ.
- Fischer Herbert 22.02.1923 21.02.1944 -
- Grums Franz 28.12.1914 18.02.1944 -
- Pigors Karl 13.04.1909 03.02.1944 -
- Martz Gerhard 12.09.1924 01.03.1944 Poległ na froncie wschodnim.
- Sawallisch Albert 04.05.1923 05.03.1944 Poległ na froncie wschodnim.
- Dunst Paul 23.01.1925 02.05.1944 Zmarł w szpitalu rezerwowym we Lwowie.
- Judaschke Walter 05.01.1925 03.05.1944 Zmarł w szpitalu rezerwowym.
- Sawallisch Hermann 09.08.1918 19.05.1944 -
- Voß Martin 23.09.1921 23.05.1944 Kriegsmarine.
- Pigors Willi 23.07.1904 03.06.1944 -
- Hübner Richard 14.06.1911 16.06.1944 -
- Krause Krause 31.10.1906 20.06.1944 Poległ w Grecji.
- Jost Helmut 01.01.1926 10/11.07.1944 Poległ w Danii.
- Hildebrandt Walter --.--.1925 17.07.1944 Zmarł w szpitalu polowym.
- Dost Erich 26.06.1921 06.08.1944 Poległ na Łotwie.
- Behnke Erich 02.11.1926 08.08.1944 Poległ w Polsce, Kraj Warty (Warthegau) - nazwa regionu administracyjnego utworzonego przez Niemców na terytorium Polski.
- Pollex Kurt 23.01.1926 31.08.1944 Polska / zmarł w szpitalu w Nidzicy.
- Senger Siegfried 14.10.1925 27.10.1944 Poległ na Łotwie.
- Jost August 07.12.1914 12.11.1944 Poległ na pancerniku Tirpitz u wybrzeży Norwegii. Okręt został zatopiony przez lotnictwo brytyjskie o godz. 9.50.

 Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 516-526.
2. Alicja Łukaszewicz, Gardna Wielka - Kościół i cmentarze niemieckie, praca licencjacka, Akademia Pomorska s. 17.