Gardna Wielka - Groβ Garde

Gardna Wielka - wieś w gminie Smołdzino należąca do najstarszych w powiecie słupskim. Powstała z połączenia dwóch miejscowości: Garde, która funkcjonowała na prawach miejskich i stanowiła zachodnią część nowo powstałej osady oraz wsi Kerske na wschodzie. Jeszcze w XIX w. obie nazwy były wymieniane w ogłoszeniach kościelnych, jak również używane przez miejscową ludność. Wg Brüggemanna, około 1784 r. w Garde było 48 ognisk domowych, natomiast w Kerske 34. Większość mieszkańców obu miejscowości stanowili Kaszubi. W I połowie XIX w. językiem urzędowym był tutaj niemiecki. Z protokołu wizytacyjnego z 1815 r. wynika, że we wszystkich szkołach w tej parafii uczono już w tym języku. W 1827 r. lekcje religii prowadzono również po niemiecku. Mimo silnych wpływów Niemców, dążących do likwidacji języka kaszubskiego, jeszcze w drugiej połowie XIX w. była niewielka grupa mieszkańców, porozumiewająca się między sobą w tym języku.
Lokalna władza administracyjna spoczywała w rękach wójta i 12 przedstawicieli gminy, którzy byli wybierani spośród miejscowej społeczności. Wielu naczelników gminy wywodziło się z rodziny Woggon. Pierwszy ich przedstawiciel objął ten urząd już w XVIII w. Wójtami byli również: właściciel młyna - Wilhelm Tomm, jego syn Georg, rolnicy - Heinrich Falk i August Falk oraz zajmujący się rolnictwem i rybołówstwem - Martin Falk, Karl Jost i Franz Jost. W 1935 r. przemianowano wójta na burmistrza, któremu w sprawowaniu władzy pomagała sześcioosobowa rada gminy. Ostatnim burmistrzem był przywódca miejscowego oddziału partii NSDAP - Pigorsch.

Rolnictwo i działalność gospodarcza

Większość mieszkańców w obu osadach była rybakami. Pozostali byli rzemieślnikami i robotnikami najemnymi. Już w XIII w. 45 rybaków z Garde posiadało prawo do połowów na jeziorach Gardno, Łebsko i na Bałtyku. Fryderyk Wielki przydzielił tutejszym rybakom osadę rybacką Bollenz, leżącą nad jeziorem Łebsko. Mogli oni tutaj wybudować bez opłat za dzierżawę do 5 szałasów rybackich. Za posiadanie każdego następnego, byli oni zobowiązani do płacenia dzierżawy, w związku z tym na początku powstało tylko 5 budynków rybackich. W osadzie Bollenz nie było kobiet. Rybacy co 14 dni powracali do swych domów. W samej wsi założono spółdzielnię rybacką i wybudowano wylęgarnię ryb, a w piwnicach starej szkoły utworzono lodownię. Ryby z Gardny Wielkiej trafiały m.in. do Słupska i Berlina. Jezioro Gardno należało do majątku w Smołdzinie, co było powodem wieloletniego sporu o prawa do połowu ryb pomiędzy obu wsiami. W I połowie XVII w. Jezioro Gardno wróciło w skład dóbr książąt pomorskich (rodziny de Croy), a następnie weszło w skład domeny administracyjnej Brandenburgów. W 1820 r. państwo pruskie sprzedało miejscowość Smołdzino i urząd rybołówstwa majorowi von Hanstein. Według umowy kupna - nadal miały obowiązywać stare prawa, dotyczące połowu ryb na jeziorze Gardno, wyznaczone dla mieszkańców Gardny Wielkiej. Po nabyciu folwarku w Smołdzinie przez izbę dworską w 1830 r., prawa połowu ryb przez gardeńskich rybaków zaczęły być ograniczane. Spór trwał aż do wybuch II wojny światowej. Innym źródłem zarobku mieszkańców wsi było rolnictwo. W Gardnie Wielkiej przeważały małe gospodarstwa rolne. Łącznie było ich 252 , w tym:
- 136 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
- 79 od 5 do 10 ha,
- 35 od 10 do 20 ha,
- 2 powyżej 20 ha.
W porównaniu z liczbą mieszkańców w Gardnie Wielkiej było niewiele gruntów ornych. Przeważały: łąki, torfowiska i nieużytki. Siano głównie żyto i sadzono ziemniaki. Wielu obcych zaskakiwał mały areał ziem uprawnych. Nierzadko pola miały szerokość 1 metra. Wynikało to z podziału ziemi na drodze spadku na liczne potomstwo. Drobni właściciele ziemi kupowali grunty rolne w pobliskich wsiach, m.in. w: Stojcinie, Gardnie Małej, Retowie, Osiekach Słupskich, Wysokiej, Czystej i Komninie. Gardeńskie łąki leżały częściowo nad Jeziorem Gardno i po obu stronach rzeki Łupawy. Ze względu na częste wylewy rzeki plony z tych pól były skromne. Pod koniec lat 80 XIX w. uregulowano bieg rzeki Łupawy. Krótko przed wybuchem I wojny światowej utworzono spółdzielnię melioracyjną. W 1932 r. w ramach projektu Polder 2 zmeliorowano sto hektarów torfowisk, łąk i obszarów wsi po lewej stronie szosy (do granicy z Schlochower). Koszty osuszenia terenu wyniosły 38325 marek.
Gardna Wielka była jedną z niewielu wsi w powiecie, które posiadały nazwy ulic i numery domów. W I połowie XX w. wszystkie tutejsze domy posiadały przewody kominowe. Ostatnia kurna chata spłonęła tu w 1907 r. Od 1909 r. wieś została zelektryfikowana, a w 1918 r. ułożono sieć wodociągową.

Handel i rzemiosło

W latach 40 XX wieku we wsi działały: Kasa Oszczędnościowo-pożyczkowa EbmbH, spółdzielnia rybacka EbmbH oraz mleczarnia EbmbH. Funcjonowały wówczas tutaj również: zakład budowlany Karla Buttke, zakład budowy ogrodów Ernsta Holda, młyn - W. Buttke, piekarnie Paula Doblina i Waltera Zenke. We wsi swoją działalność prowadzili: fryzjer - K. Schwarz, krawcy - P. Dunst, F. Jost, P. Jost, A. Ness, szewcy - F. Bäther, R. Leck, H. Lübeck, handlarz bydłem - Wilhelm Eick, rzeźnik - Herbert Hildebrandt, mistrz ciesielski - H. Grommisch, kołodzieje - K. Prien A. Rhode oraz stolarze - Bäther I i w. Bäther II. Swoje warsztaty mieli tutaj również: ślusarz - Willi Jost, kowale - L. Bonnke i K. Selke. Zakupy można było zrobić w drogerii Eugena Müera, w sklepach wielobranżowych wdowy A. Jost, wdowy A. Krause, Augusta Pigorsch i A. Prien oraz w sklepie towarów kolonialnych Artura Kohnerta, a także w gospodzie, prowadzącej również sprzedaż towarów mieszanych - H. Schammlera. Działały tutaj gospody należące do A. Krause i Paula Pigorsch. W Gardnie Wielkiej praktykował lekarz H. Lichtenfeld. Ponadto funkcjonowały tu gabinety dentystyczne - Georga Niklaza i Hedwiga Tomma. Wiejską położną była Pani Rodemerk.

Kościół

Kościół w Gardnie Wielkiej należał do najstarszych w regionie. Pierwsza świątynia pod wezwaniem św. Stanisława, mieszcząca się w drewnianym budynku została wyświęcona w 1282 r. Druga - powstała w okresie reformacji, jednak dokładna data jej budowy jest nieznana. W 1772 r. miejscowy kościół spłonął. W takcie remontu w 1788 r. został on przebudowany. W 1792 r. kupiono za 200 talarów organy. Kościół ponownie przebudowano w 1852 r., a wieżę kościelną w 1860 r. Wówczas wróciły na wieżę dzwony, odlane w 1764 roku w Kołobrzegu - przez ludwisarza Johanna Meyera. W 1266 r. plebanem kościoła w Garde był Tesslaus, a od 1282 r. do 1290 r. pleban Tremo. W 1396 r. proboszcz Johannes był przedstawicielem biskupstwa z Kamienia Pomorskiego. Po reformacji, tutejszy pastor Johannes Blascenius pełniący tą funkcję od 1570 r., przetłumaczył na język kaszubski luterańską Biblię. Do lat 80 XVI w. wielu parafian miało bardzo daleką drogę do kościoła. W związku z tym zaczęto budować kościoły filialne. W 1581 r. właściciel majątku w Smołdzinie von Tessen zbudował niewielki kościół należący do parafii w Gardnie Wielkiej. Nowa właścicielka Smołdzina - księżna Anna de Croy, postanowiła wyburzyć skromny kościół i na jego miejscu wybudować okazałą świątynię. Jej budowę zakończono w 1632 r. Od tej pory datuje się istnienie w Smołdzinie samodzielnej parafii ewangelickiej. Pierwszym smołdzińskim pastorem był Johannes Blascenius z Gardny, który przetłumaczył na język kaszubski luterańskie homilie. Również parafianie z Rowów wybudowali w 1581 r. w swojej wsi kościół, a w 1871 r. również mieszkańcy Żelkowa rozpoczęli budowę własnej świątyni. Parafia w Gardnie Wielkiej składała się z gmin kościelnych w Gardnie Wielkiej i Gąbinie (od 1912 r.). W skład gminy kościelnej Gardny Wielkiej wchodziły następujące miejscowości: Czysta, Gardna Mała, Retowo, Stojcino i Wysoka. Natomiast do Gąbina należały: Bukowa, Dominek, Łękwica i Osieki Słupskie. Łącznie parafia w Gardnie Wielkiej liczyła 3504 osób (stan w 1940 r.). Należała ona do okręgu kościelnego Stolp Alt-Stadt (Słupsk Stare Miasto). Większość mieszkańców tej miejscowości była ewangelikami. Tylko 1 osoba deklarowała katolicyzm, 3 judaizm i 2 ateizm (1925 r.). Ostatnim pastorem w Gardnie Wielkiej był Wilhelm Kypke (1929-1945).

Szkoła

Pierwsze wzmianki o szkole w Gardnie Wielkiej występują w protokołach kościelnych z 1593 r. Uczęszczały do niej dzieci z Garde, Kerske i Klein Garde. W 1863 r. Klein Garde otrzymała własny budynek szkolny. W latach 1892/93 wybudowano nowo nową szkołę z czerwonej cegły. Znajdowały się w niej: trzy sale lekcyjne i trzy mieszkania dla nauczycieli. Uczyli tutaj m.in.: Noack (1829-1874), Greinke (1874-1910), Heinrich Pommeranz (1910-1935), Vogeler i Alfons Jagsch do 1945 r. W 1932 r. w Gardnie Wielkiej funkcjonowała 5-stopniowa szkoła powszechna, z pięcioma klasami i trzema nauczycielami.Uczęszczało do niej wówczas 198 uczniów.
Od lat 20 XX w. we wsi znajdowało się schronisko młodzieżowe z 30 miejscami, nad którym nadzór sprawował wówczas naczelnik gminy Jost. Nad brzegiem jeziora Gardno wybudowano budynek dla młodzieży z Hitlerjugend, który został oficjalnie otwarty 18.02.1938 r.

Ostatnie dni wojny

W czasach hitlerowskich Niemiec na miejscowym rynku, zwanym wówczas Placem Hitlera, zasadzono dwa dęby, mające upamiętniać niemieckiego prezydenta - Paula Hindenburga i ówczesnego przywódcy III Rzeszy. Między drzewami stał obelisk z napisem: „Deutsche Art - treu gewahrt. Tag der Arbeit. Tag der nationalen Erhebung 1. Mai 1933.” Gardna Wielka była jedną z miejscowości w północno-wschodniej części regionu, w której nie ogłoszono rozkazu do ewakuacji. Wieś była przepełniona uchodźcami z Prus Wschodnich i Zachodnich , z okręgu miasteckiego i zachodnich obszarów powiatu słupskiego. Przed samym wkroczeniem wojsk radzieckich miejscowa ludność i uchodźcy ukryli się w okolicznych lasach i terenach wydmowych oraz w rybackich chatach. Rosjanie wkroczyli do wsi 9 marca 1945 r., około godziny 8.00 rano. W lipcu 1945 r. do Gardny Wielkiej przybyli pierwsi polscy osadnicy, a we wrześniu powołano polską administrację. Jezioro Gardno i połowy ryb na jego obszarze znajdowały się do czerwca 1947 r. pod zarządem radzieckim. Rybołówstwem zajmowała się wydzielona grupa niemieckich rybaków. Wraz z napływem polskich osadników zaczęto deportować rodzimą ludność za Odrę. Niektórych zmuszano groźbami do opuszczenia rodzinnej wsi, m.in. pastora Wilhelma Kypke. Był on aresztowany i osadzony w słupskim więzieniu. Dnia 18.12.1945 r. został on wypuszczony na wolność i pod groźbą kary śmierci został zmuszony do wyjazdu za Odrę. Jedną z pierwszych większych deportacji niemieckiej ludności przeprowadzono 02.09.1946 r., o godzinie 4.00 rano. W ciągu 10 minut mieszkańcy musieli spakować swoje rzeczy i opuścić zabudowania mieszkalne. Straty wojenne wśród tutejszej ludności cywilnej wynosiły: 18 zabitych i 75 zaginionych. W szeregach armii niemieckiej poległo 52 mieszkańców Gardny Wielkiej.

Cmentarze

W Gardnie Wielkiej istniały trzy cmentarze. Najstarsze miejsce grzebalne znajdowało się wokół miejscowego kościoła. Granice tego terenu pochówkowego są wyraźne. Tworzy je podwyższenie terenu, który jest otoczony murem. Znamienitsze osoby były chowane pod ołtarzem, w kościelnej piwnicy. Dnia 03.12.1937 r. z krypty wydobyto 17 trumien i sarkofagów. Wśród nich znajdowały się trumny ze szczątkami rodziny von Bandemer z Żelaza, o czym świadczyły tarcze herbowe. Na jednym z sarkofagów znajdowały się napisy: (od strony wezgłowia) NATUS ANNO MDCXCIII (1693), (od strony nóg) DENAT ANNO MDCCVII (1707). Wszystkie wydobyte trumny zostały pogrzebane na terenie przykościelnego cmentarza. Zachowały się tutaj jeszcze dwie granitowe płyty nagrobne, które obecnie znajdują się przy ścianie prezbiterium (od strony wschodniej kościoła). Najstarsza płyta nagrobna z końca XVIII w. upamiętnia 6-letniego Ferdinanda von Braunschweig, który zmarł 30.10.1800 r. Druga z nich przeznaczona była dla ponad 2-letniego Friederika Augusta Lick, zmarłego 11.06.1805 r. Ponadto zachowała się jeszcze jedna granitowa podstawa pod żeliwny krzyż. Wewnątrz kościoła pod emporami były zawieszone tablice upamiętniające poległych mieszkańców Gardny Wielkiej, którzy uczestniczyli w walkach toczonych w latach: 1813-1815 (podczas wojny wyzwoleńczej), 1864-1866 (w czasie wojny prusko-austriackiej) i 1870-1871 (w wojnie prusko-francuskiej). Na terenie przykościelnym postawiono pomnik upamiętniający poległych podczas I wojny światowej: 32 mieszkańców Gardny Wielkiej, 10 z Gardny Małej, 7 z Bukowa,3 z Wysokiej i 1 z Retowa . Główny trzon obelisku z nazwiskami poległych zachował się do naszych czasów. W lipcu 1972 r. na terenie dawnego cmentarza przykościelnego został pochowany pierwszy proboszcz parafii w Gardnie Wielkiej sprawujący swój urząd w latach 1946-1965 - ksiądz kanonik Jan Nowak. Jego nagrobek został ufundowany przez ministranta Jerzego Barkowskiego. W pobliżu pomnika upamiętniającego poległych mieszkańców parafii Gardny Wielkiej, znajduje się pamiątkowy obelisk, który jest poświęcony pamięci 23 łódzkich harcerek i 2 mieszkanek wsi, tragicznie zmarłych 18.07.1948 r. na jeziorze Gardno.
Drugi cmentarz parafialny o powierzchni około 2400 m2 został założony w XIX w. Znajduje się na południe od centrum wsi, a na zachód od pobliskich zabudowań mieszkalnych, po prawej stronie drogi prowadzącej do Stojcina (N 54.63456° E 17.16520°). Ten teren pochówkowy jest posadowiony na planie prostokąta, na linii wschód-zachód. Znajduje się on na niewielkim wyniesieniu terenu. Zachowały się jego wyraźne granice od strony wschodniej i północnej. Od południa jego granicę tworzy głównie ok. 2 m wyniesienie terenu. Zmarłych grzebano na linii wschód-zachód. Z zachowanych fragmentów żeliwnych możemy się dowiedzieć, że pochodziły ze słupskich zakładów Adolfa Peglow i Alberta Wilke.
Zachowały się tutaj:
- 1 cokół pod krzyż granitowy,
- 1 fragment betonowej formy nagrobnej w kształcie otwartej trumny,
- 4 granitowe podstawy pod żeliwny krzyż,
- 2 betonowe podstawy pod żeliwny krzyż,
- 1 betonowy obrys mogiły,
- 1 płyta epitafijna z piaskowca z 1902 r.
Trzeci cmentarz pochodzący z I połowy XX w. znajduje się na południowy-wschód od wsi, po prawej stronie drogi prowadzącej do Stojcina (N 54.63271° E 17.17328°.). Ten teren pochówkowy jest obecnie czynny i służy mieszkańcom parafii Gardny Wielkiej. Wejście na jego teren znajdowało się w południowo-zachodnim narożniku. Nie zachowały się oryginalne skrzydła bramy. Zmarli byli wówczas chowani na linii wschód-zachód, zaś obecnie - północ -południe. W centralnym punkcie cmentarza znajduje się obelisk upamiętniający byłych zmarłych z Gross Garden. Krzyże żeliwne pochodziły z wytwórni m.in. W. Pahl ze Słupska. 23.03.1974 zaczęto porządkowanie w niemieckiej części cmentarza, podczas której zlikwidowano 570 grobów (A. Łukaszewicz).
Zachowały się tutaj:
- brama na teren cmentarza,
- 2 betonowe krzyże z inskrypcją wklęsłą,
- 1 krzyż betonowy z czarną płytą inskrypcyjną w obrysie (przełamany),
- 2 krzyże z granitu,
- 2 krzyże żeliwne,
- 2 granitowe podstawy pod żeliwne krzyże,
- 1 pozioma betonowa płyta nagrobna z inskrypcją,
- 2 betonowe podstawy pod krzyże z betonu,
- 1 pionowy nagrobek betonowy z czarną płytą inskrypcyjną,
- 1 pionowy nagrobek betonowy z fragmentem czarnej płyty inskrypcyjnej,
- 1 pionowy betonowy nagrobek bez tablicy inskrypcyjnej.

Pochowani na cmentarzu przykościelnym

Pochowani na cmentarzu parafialnym

Zmarli w Groß Garde (Gardna Wielka)

Mieszkańcy Groβ Garde (Gardna Wielka) polegli podczas wojny francusko-pruskiej 1870-1871

Mieszkańcy Groβ Garde (Gardna Wielka) polegli i zmarli z odniesionych ran podczas I wojny światowej

Mieszkańcy Gardny Wielkiej polegli i zmarli z odniesionych ran podczas II wojny światowej

 Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 516-526.
2. Alicja Łukaszewicz, Gardna Wielka - Kościół i cmentarze niemieckie, praca licencjacka, Akademia Pomorska s. 17.