Bruskowo Wielkie - Groß Brüskow

Bruskowo Wielkie - wieś sołecka w gminie Słupsk. Przypuszcza się, że najpóźniej w IX w. osiedlili się tu Słowianie. Centrum ich osady lokuje się w miejscu, w którym stoi obecny kościół. W XIII wieku osadę zaczęli zasiedlać koloniści niemieccy, którzy stopniowo wypierali ludność słowiańską. W dokumentach miejscowość występuje pod nazwami Bruskowe (1346), Bruscowe (1347), Bruskowen (1485). Pierwsza wzmianka o Bruskowie pojawiła się w lutym 1337 r. w dokumencie zakupu przez mieszczan Słupska od Święców terenów po obu stronach rzeki Słupi, aż do jej ujścia do morza.¹
W roku 1347 właścicielem wsi był Zaryst de Bruskow, a w 1407 staje się ona własnością rodziny von Klast. W czasach pruskich Bruskowo Wielkie wchodziło w skład 18 wsi królewskich, podległych pod Urząd Dóbr Królewskich w Słupsku. Tutaj urodził się Petrus Laurentius Wockenfus, kompozytor, dyrygent i pedagog (17.03.1675-1721). W 1784 r. we wsi mieszkało 7 chłopów z sołtysem, 8 chłopów nie posiadających własnej ziemi i zwierząt hodowlanych, 3 chłopów najemnych, kowal, bakałarz oraz kaznodzieja. Łącznie było tu 21 ognisk domowych. Około 1780 roku do Bruskowa Wielkiego przyłączono miejscowość Scharfenstein, w której wg. Brüggmann'a mieszkało 12 chłopów nie posiadających własnej ziemi. Przed wybuchem II wojny światowej wieś liczyła 608 mieszkańców, w 154 gospodarstwach domowych (dane z 17.05.1939 r.).

Rolnictwo i działalność gospodarcza

W 1939 r. w Bruskowie Wielkim było 88 gospodarstw rolnych, w tym:
- 46 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
- 17 od 5 do 10 ha,
- 14 od 10 do 20 ha,
- oraz 11 od 20 do 100 ha.
Największe gospodarstwa rolne mieli: August Albrech - 65 ha, Karl Albrech - 62 ha, Reinhold Albrech - 34 ha oraz Ernst Holtz - 30 ha.
Handel i rzemiosło w Bruskowie Wielkim były dobrze rozwinięte. Działały tutaj Wiejska Kasa Oszczędnościowo-Pożyczkowa EGmbH, cegielnia Fritza Koepke, młyn Gerhada Jenz, sklep wielobranżowy F. Albrechta i karczma Minny Strauß. Własną działalność gospodarczą prowadzili tu również:krawcy Franz Albrecht, W. Granzow, i P. Groth, szewc K. Albrecht, stolarze H. Albrecht, P. Pigorsch i Joh. Schrock, kowal Wilhelm Rosenberg oraz kołodziej F. Albrecht. Mieszkali tutaj również handlarz bydłem Reinhold Duske i rzeźnik Klemm.

Kościół

Mieszkańcy Bruskowa Wielkiego byli głównie wyznania ewangelickiego. Tylko 12 osób deklarowało katolicyzm (1925 r.). Do parafii Groß Brüskow należało 5 miejscowości: Grünhagen (Wierzbięcin), Klein Brüskow (Bruskowo Małe), Schwolow (Swołowo), część Steinwald (Krzemienica) i leśniczówka Buchhorst. W 1940 r. parafia w Groß Brüskow liczyła 1238 wyznawców i należała do okręgu kościelnego Stolp - Stadt (Słupsk - Miasto). Ostatnim pastorem odprawiającym msze w miejscowym kościele był Heinrich Runkel (w latach 1933-1945).

Pierwszym polskim proboszczem kościoła katolickiego w Bruskowie Wielkim był Leon Gliszczyński (1946-1958). W skład obecnej parafii pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny wchodzą wsie: Bierkowo, Swołowo, Gałęzinowo i Krzemienica z liczbą wiernych - 2338.³

Szkoła 

Pierwszym znanym nauczycielem w Bruskowie Wielkim był jej mieszkaniec - Hans Keip, który uczył w 1711 r. W 1932 r. we wsi znajdowała się trzystopniowa szkoła powszechna z dwoma nauczycielami. Część uczniów z Bruskowa Wielkiego chodziła do szkoły w Steinwald (Krzemienicy) i Horst (Pęplino). Jednymi z ostatnich uczących w tutejszej szkole byli: Karl Radke i Richard Gendrullis.

Ostatnie dni wojny

4 marca 1945 r. miejscowa ludność otrzymała rozkaz do ewakuacji. Jednak przesunięcie realizacji tego rozporządzenia spowodowało, że mieszkańcy wsi zostali zaskoczeni przez Rosjan. Rankiem 8 marca 1945 r. wojska radzieckie zajęły wieś, w której oprócz mieszkańców znajdowało się wielu uchodźców z Prus Wschodnich i Zachodnich. 30 marca 1945 cała ludność z Bruskowa Wielkiego została zmuszona do opuszczenia wsi. Udali się oni do sąsiednich miejscowości. Po powrocie zastali splądrowane obejścia. Latem 1945 r. w Bruskowie Wielkim powstała radziecka komendantura. Komendant radziecki nakazał mieszkańcom uprawę ziemi. Zezwolił pastorowi Runkel na odprawianie niedzielnych mszy. Do wsi zaczęli również przybywać pierwsi polscy osadnicy. W dniu 3 listopada 1945 r. został wyświęcony kościół i tym samym stał się on również miejscem modlitw napływowej ludności wyznania katolickiego. Dnia 16.08.1946 r. część niemieckich mieszkańców wsi, wśród których znajdował się miejscowy pastor, zostało zgromadzonych w oberży Straußa, a następnego dnia wywiezionych do Słupska. Był to początek deportacji mieszkańców Groß Brüskow. Wieś została przemianowana na Bruskowo Wielkie. Straty wojenne wśród ludności cywilnej Groß Brüskow (Bruskowo Wielkie) wynosiły: 31 zabitych i 76 zaginionych. W szeregach armii niemieckiej poległo 36 mieszkańców tej miejscowości.

Cmentarz

Cmentarz przedwojennych i obecnych mieszkańców parafii w Bruskowie Wielkim znajduje się na terenie przykościelnym. Opuszczone i zaniedbane groby przedwojennych mieszkańców wsi zostały zlikwidowane. Część nagrobków wykorzystano w latach 70 XX w. do wybrukowania drogi z kościoła na cmentarz. Fragmenty innych posłużyły do utworzenia lapidarium upamiętniającego przedwojennych parafian.

Pochowani na dawnym cmentarzu ewangelickim

Mieszkańcy Groß Brüskow (Bruskowo Wielkie) polegli podczas wojen

Źródło:
1. http://slupsk.ug.gov.pl/test/bruskowo_w.htm.

2. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 501-509.

3. http://www.koszalin.opoka.org.pl/new/p.php?m=6&p=213.

4. http://www.denkmalprojekt.org/2010/stolp_kreisblatt_1864_1866_1870-71_pom.htm.