Budowo - Budow

Budowo - wieś w gminie Dębnica Kaszubska. Mieściła się tutaj najstarsza siedziba rodu Zitzewitz z gałęzi Budower, który wymarł pod koniec XV w. W 1460 r. w pobliskim Motarzynie urodził się Klaus von Zitzewitz, który jest uważany za założyciela drugiej budowskiej gałęzi rodu Zitzewitz. Od tego czasu majątek pozostaje w posiadaniu jednej rodziny aż do 1945 r. Ostatnim właścicielem majątku w Budowie był Johann Adolf Ernst von Zitzewitz, który został zamordowany 15.06.1945 r.

Rolnictwo i działalność gospodarcza

W 1891 r. powierzchnia majątku w Budowie wynosiła 1364 ha, w tym: 650 ha gruntów ornych, 89 ha łąk, 50 ha pastwisk, 569 ha lasów i 6 ha powierzchni wodnych. W hodowli znajdowało się: 54 konie, 160 sztuk rogacizny, 127 świń i 800 owiec. Przed wybuchem I wojny światowej powierzchnia majątku wynosiła 1145 ha, w tym: 700 ha gruntów ornych, 100 ha łąk, 5 ha pastwisk, 320 ha lasów, 15 ha nieużytków i 5 ha powierzchni wodnych. W zabudowaniach gospodarczych znajdowało się 63 konie, 270 sztuk rogacizny, 30 owiec i 12 świń. W 1919 r. Adolf von Zitzewitz wydzierżawia majątek swojemu synowi Johannowi. Przed wybuchem II wojny światowej powierzchnia majątku nie uległa znacznej zmianie i w 1938 r. powierzchnia wynosiła 1160 ha, w tym: 715 ha gruntów ornych, 100 ha łąk, 5 ha pastwisk, 320 ha lasów, 15 ha nieużytków i 5 ha powierzchni wodnych. W zabudowaniach gospodarczych znajdowały się: 61 koni, 277 sztuk rogacizny, 42 owiec i 133 świń. Poza majątkiem we wsi było 37 gospodarstw, w tym:
- 21 o powierzchni od 0,5 ha do 5 ha,
- 4 od 5 ha do 10 ha
- 11 od 10 ha do 20 ha,
- 1 powyżej 20 ha.
W latach 40 XX wieku handel i rzemiosło były w Budowie dobrze rozwinięte. Działały tutaj: Wiejska Kasa Oszczędnościowo-Pożyczkowa EGmbH, sklepy wielobranżowe Augusta Baldt i A. Halbecka, firma aranżacji ogrodów W. Burboth i A. Kaufmanna oraz sklep z artykułami różnymi Otto Behnerta i zajazd Maxa Tuschy. We wsi działalność prowadzili między innymi: rzeźnik P. Durdel, piekarz Augusta Bald, młynarz Ernst Hoeft oraz handlarz paliwami Emil Schlücker. Swoje warsztaty mieli tutaj również: kowal H. Pacht, szewcy H. Radde i W. Voll, stolarz A. Halbeck, malarz Karol Geffe oraz kołodzieje F. Halbeck, Pallas i Wedig. Gabinet lekarski prowadził lekarz Helmut Galandi. Ostatnim niemieckim burmistrzem wsi był Alwin Halbeck. 

Kościół

Według zapisków dokumentalnych z około 1600 roku, kościół w Budowie istniał od 300 lat. Odnowienie świątyni miało miejsce w roku 1607, ale spłonęła ona w 1645 r. Kościół został w ciągu roku odbudowany. Wieżę kościelną wzniesiono w konstrukcji drewnianej. Wieża zwieńczona była ośmiobocznym hełmem i pokryta gontem. W 1802 r. podczas silnej burzy hełm wieży uległ spaleniu od pioruna. Po odbudowie wieża została przykryta czterospadowym dachem. Budowla posadowiona jest na fundamencie z kamienia polnego. Ściany nawy wzniesiono z cegły z nielicznym dodatkiem kamieni. Prosta, czworoboczna nawa przy narożach została wzmocniona przyporami. Otwory okienne są czworokątne od góry zamknięte łukiem odcinkowym. W 1815 r. podczas pożaru została zniszczona ambona. Wśród wyposażenia znajdowały się: cynowe lichtarze z 1692 roku od Ursuli von Pirchen oraz lichtarze z 1816 roku od Wilhelma Gottberg oraz chrzcielnica ufundowana przez rodzinę von Marwitz z Unichowa. W 1923 r. przeprowadzono remont wnętrza kościoła w oparciu o projekt Berg′a z Berlina. Realizacją projektu zajął się 22 letni malarz Geffe z Budowa. Do końca XVIII w. odprawiano w tutejszym kościele msze w języku kaszubskim. Najbardziej znanym budowskim pastorem był Jakob Homann, z zamiłowania botanik. Dziełem jego było trzytomowe wydanie "Flora Pomorza" z lat 1828-1835. W ciągu ostatnich 100 lat pastorami w Budowie byli:
- Eduard Gottlieb Wilm 1843-1857,
- Gustav Hermann Louis Schulz 1858-1883,
- Julius Georg Hermanni 1883-1907,
- Martin Hermann Albert Gloatz 1907-1920,
- Walter Bielenstein 1921-1945.
Parafia budowska w 1940 r. liczyła 4357 mieszkańców. W skład parafii wchodziły wsie: Jawory, Gałęzów, Gałąźnia Mała, Gałąźnia Wielka, Motarzyno, Niepoględzie i Unichowo. Patronat nad kościołem sprawowały rodziny: von Zitzewitz z Budowa A i Budowa B, von Zitzewitz z Motarzyna i Kotowa, von Zitzewitz z Gałąźni Wielkiej, von Zitzewitz z Gałąźni Małej, von Marwitz z Unichowa, von Mach z Jaworów oraz von Puttkamer z Niepoględzia i Gałęzowa. Parafia w Budowie należała do okręgu kościelnego w Bytowie. W roku 1925 większość mieszkańców wsi była wyznania ewangelickiego. Tylko dwie osoby deklarowało katolicyzm i dwie judaizm.

Szkoła

W 1932 r. we wsi funkcjonowała trzystopniowa szkoła powszechna z trzema klasami dwoma nauczycielami. Do szkoły uczęszczało wówczas 102 dzieci. W szkole nauczali: Ewald Müller, Alfred Röske oraz Waldemar Strauß. W Budowie zorganizowane było tymczasowe schronisko młodzieżowe z 20 łóżkami, które było pod opieką pastora Waltera Bielenstein.

Ostatnie dni wojny

06.03.1945 r. w Budowie stacjonowała część komendy głównej VII Korpusu Pancernego pod dowództwem majora Albrechta. On to zarządził ewakuację na 7 marca. Kolumna wyruszyła planowo o godzinie 16:00 w kierunku wschodnim, a kierował nią właściciel majątku Johann Adolf von Zitzewitz. Uchodźcy dotarli do Oskowa, gdzie dotarła do nich wiadomość o wojskau radzieckim w okolicy. Grupa uciekinierów została rozproszona. Część z nich zawróciła do Budowa, reszta starała się dotrzeć do portów i spróbować ucieczki drogą morską. Jednym z nich był Johann Adolf von Zitzewitz z małżonką, którzy tą drogą dotarli do Meklemburgii. Tą samą drogą uciekł pastor Bielenstein z małżonką.
Po powrocie do Budowa mieszkańcy zastali wieś zajętą przez Rosjan. Niewielki ostrzał artyleryjski zniszczył jedynie trzy domostwa. Wieś pełna była uciekinierów. Wielu mieszkańców zostało zatrzymanych i wykorzystana przez Rosjan do pędzenia bydła. W połowie czerwca do wsi przybyli Polacy i zaczęli organizować administrację. Majątek ziemski był zajęty przez Rosjan i utworzono w nim kołchoz. Do pracy w kołchozie wykorzystywano Niemców. Dnia 14.06.1945 r. z Meklemburgii wrócił wraz z małżonką właściciel majątku Johann Adolf von Zitzewitz. Ukryli się oni w pobliskim młynie, ale nazajutrz zostali oni zastrzeleni przez nieznanych sprawców. Ojciec zastrzelonego Johana, Adolf von Zitzewitz zmarł 12.10.1945 r w Cecenowie z powodu wycieńczenia organizmu. Straty wojenne wśród mieszkańców wsi wynosiły 20 zabitych, 41 zaginionych i 31 poległych w szeregach armii niemieckiej.

Cmentarze

Cmentarz przykościelny

Cmentarz parafialny

Pochowani na cmentarzach w Budowie

Zmarli w Budow (Budowo)

Mieszkańcy Budow (Budowo) polegli podczas wojen

Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 934-935.
2. Die Grenz-Zeitung nr 74 z 16.03.1943 r.
3. http://www.denkmalprojekt.org/2010/stolp_kreisblatt_1864_1866_1870-71_pom.htm.
4. http://www.denkmalprojekt.org/2020/budow_kreis-stolp_wk1_pommern.html
4. Niekammers Landwirtschaftliche Güter-Adreßbücher,Leipzig 1939, część I, str. 292.
5. Pommersches Güter-Adressbuch, Paul Niekammer, Stettin 1892, str. 154.
6. Güter-Adressbuch für die Provinc Pommern, Leipzig 1914, str. 202.