Podwilczyn - Podewilshausen

Podwilczyn - wieś w gminie Dębnica Kaszubska. Powstała ona w latach 1748-1752 i należała do około 200 pomorskich wsi, które założył król Prus - Fryderyk II Wielki. Grunty pod zasiedlenie (376 ha) i budowę nowej osady zostały przekazane przez miasto Stolp (Słupsk) w Puszczy Łysomickiej. Były to tereny zalesione i o słabej wartości rolniczej. Wiosną 1752 r. przybyło do osady pierwszych 16 rodzin, które pochodziły z Mecklenburgi, Polski i Szwecji. Wieś otrzymała nazwę Podewilshausen, na pamiątkę pierwszego ministra Prus - Heinricha von Podewils (1695-1760). Prace przy karczowaniu lasu pod rozbudowę osady oraz pola uprawne były żmudne i trwały dziesięciolecia. Po zagospodarowaniu się pierwszych kolonistów, miasto Słupsk wybudowało tu szkołę i dom modlitewny, a synod ze Słupska zlecił duchownym z Dębnicy Kaszubskiej opiekę nad wiernymi z Podwilczyna. W latach 1794/95 wieś została przekazana kolonistom w użytkowanie wieczyste. Jednak mieszkańcy mieli trudności z wypełnieniem warunków dzierżawy. Istniały plany powiększenia powierzchni pastwisk i ziemi uprawnej poprzez osuszenie przylegającego do wsi jeziora. Miejscowa ludność protestowała przeciwko tym planom, wskazując na skutki tego przedsięwzięcia, które mogło doprowadzić do wystąpienia braku wody na potrzeby gospodarstw.
W 1925 r. wieś liczyła 334 mieszkańców, żyjących w 69 gospodarstwach domowych. Średnio na jedno gospodarstwo domowe przypadało 9 osób. Przed wybuchem drugiej wojny światowej liczba mieszkających tu zmniejszyła się do 290 osób (w 69 gospodarstwach domowych - stan na 17.05.1939 r.)2. Naczelnicy lokalnej społeczności byli wybierani na 6-letni okres spośród miejscowej ludności. W 1935 r. stanowisko naczelnika (wójta) przemianowano na burmistrza. Jednym z ostatnich burmistrzów w Podwilczynie był rolnik August Stiewe (1937 r.).

Rolnictwo

W 1939r. w Podwilczynie znajdowało się 86 gospodarstw rolnych, w tym:

• 9 o powierzchni od 0,5 do 5 ha,
• 17 od 5 do 10 ha,
• 12 od 10 do 20 ha,
• 4 powyżej 20 ha.

Kościół

Pierwszy dom modlitewny w Podwilczynie (N 54,294164⁰ E 17,159874⁰) został wybudowany pod koniec pierwszej połowy XVIII w. z funduszy miasta Stolp (Słupsk). Kościół został wybudowany w stylu szachulcowym i był posadowiony na linii wschód-zachód. Od strony południowo-wschodniej, tj. od głównej drogi, granicę terenu kościelnego wytyczały granitowe kamienie i drzewa. Znajdowała się tutaj również kaplica dla zmarłych. Po stronie północno-zachodniej świątyni znajdował się cmentarz. Kościół został rozebrany w pierwszych latach XXI w. i obecnie znajduje się na tym terenie prywatna posesja. Po dawnym terenie kościelnym pozostała granica południowo-wschodnia (drzewa i kamienie granitowe) oraz wybrukowana droga prowadząca do drzwi dawnej świątyni. Przy tej samej drodze, 115 m w kierunku południowo-zachodnim znajduje się drugi kościół, który pochodzi z pierwszej połowy XIX w. Na terenie przykościelnym znajduje się dzwonnica, z dzwonem odlanym w 1845 r. Do 1945 r. i w pierwszych latach powojennych odbywały się msze w obu świątyniach. W najstarszym kościele odprawiane były msze w obrządku katolickim, natomiast w drugim odbywały się nabożeństwa ewangelickie. Przedwojenni mieszkańcy Podwilczyna byli w większości ewangelikami. W 1925 r. 264 mieszkańców deklarowało wyznanie ewangelickie. Brak informacji o wyznaniu pozostałych 70 osób. Wieś należała do parafii w Dębnicy Kaszubskiej, a tym samym do okręgu kościelnego Stolp - Stadt (Słupsk - Miasto).

Szkoła

W 1932 r. w Pdwilczynie funkcjonowała 2-stopniowa szkoła powszechna, z dwiema klasami i jednym nauczycielem. Uczęszczało do niej wówczas 66 uczniów. Wśród uczących tutaj wymienia się: Heinza Kaliske i Franza Ohnmacht.

Ostatnie dni wojny

Miejscowość została zajęta przez wojska radzieckie 7 marca 1945 r. Dwa dni przed wkroczeniem Rosjan mieszkańcy wsi opuścili swoje domy i ewakuowali się w kierunku Słupska. W Podwilczynie pozostało część uchodźców z Prus Wschodnich, m.in. z okolic Tylży (obecnie Sowieck w Rosji), którym przewodził burmistrz Pilz. Uciekinierzy zdołali dotrzeć tylko do Siemianic, gdzie zostali przechwyceni przez wojska radzieckie. Po kilku dniach powrócili do Podwilczyna.
Podczas II wojny światowej zaginęło 26 mieszkańców wsi, a 23 poległo w szeregach armii niemieckiej.
Po deportacji niemieckiej ludności za Odrę, wieś zostało zasiedlona m.in. przez przesiedleńców z Kresów Wschodnich oraz z województw rzeszowskiego, przemyskiego i kieleckiego.

Cmentarze

Pierwszy cmentarz w Podwilczynie powstał w II połowie XVIII w. i znajdował się w centrum wsi (N 54,294141⁰ E 17,159308⁰) po północno-zachodniej stronie pierwszego kościoła. Przed wejściem na teren przykościelny znajdowała się kaplica cmentarna, wymurowana z czerwonej cegły. Obecnie nie zachowały się żadne ślady wskazujące na pochówki w tym miejscu. Jeszcze do lat 50 XX w. znajdowało się tutaj kilka żeliwnych krzyży.
Drugi cmentarz został wytyczony na wzniesieniu terenu, oddalonym o 350 m na północ od centrum wsi (N 54,29743⁰ E 17,16131⁰, po prawej stronie drogi do Dębnicy Kaszubskiej). Teren pochówkowy jest nadal czynny. Kwatery przedwojennych mieszkańców nie zostały naruszone pod nowe pochówki. Mimo częściowej dewastacji jest to jeden z najlepiej zachowanych dawnych cmentarzy w powiecie słupskim. Obecnie teren cmentarza okala ogrodzenie z metalowej siatki, wspartej na betonowych słupach. Granicy cmentarza nie wytyczają: szpalery drzew, kamienne mury lub wały ziemne, występujące na większości miejsc pochówkowych. Tylko dwie lipy od strony zachodniej tworzą symboliczne wejście na teren grzebalny, który podzielony był na dwie kwatery. W pierwszej (od strony północnej) chowano dorosłych, a od strony południowej dzieci. Obie kwatery były z sobą bezpośrednio połączone. Zmarłych chowano na linii wschód-zachód. W oparciu o ślady zachowane w kwaterze dla dorosłych wynika, że pierwszych zmarłych danego rzędu nie chowano od granicy cmentarza w kierunku kwatery dziecięcej lecz w odwrotnym kierunku. Z zachowanych śladów wynika, że jedną z pierwszych dorosłych osób, pochowanych na tym cmentarzu była Emma Stegert, która zmarła w 1886 r., w wieku 22 lat. Do 1945 r. w kwaterze dla dorosłych powstało 9 rzędów. Ze względu na częściową dewastację i upływ czasu trudno jest dokładnie obliczyć ile grobów znajdowało się w każdym szeregu. Ciekawostką jest, że spośród 36 zachowanych żeliwnych krzyży, aż 25 z nich jest posadowiona tyłem do grobu (foto_1665). Aby odczytać imię i nazwisko zmarłego należy stanąć z tyłu mogiły. Krzyże żeliwne znajdujące się na tutejszym cmentarzu pochodzą głównie z zakładu odlewniczego Paul‘a Glesen ze Sławna. Możemy równiez spotkać krzyże z warsztatu Adolf‘a Peglow ze Słupska. Obecnie cmentarz jest pod zarządem słupskiej firmy pogrzebowej "Kalla".

Zachowało się: (kwatera dla dorosłych):

• 36 żeliwnych krzyży, w tym 4 złamane,
• 14 granitowych podstaw pod żeliwny krzyż, w tym 13 z fragmentem krzyża,
• 2 żeliwne tablice inskrypcyjne,
• 1 przęsło ażurowe okalające mogiłę (płaskownik i pręt o przekroju kwadratowym),
• 2 przęsła ażurowe z lanego żeliwa okalające mogiłę,
• 1 krzyż drewniany,
• 7 krzyży (granit i beton),
• 3 betonowe nagrobki w kształcie pnia drzewa bez tablicy inskrypcyjnej,
• 29 betonowych i kamiennych obrysów mogił,
• 5 betonowych tumb w kształcie otwartej trumny,
• 9 betonowe stele bez tablic inskrypcyjnych,
• 1 nagrobek betonowy pełny,
• 2 granitowe nagrobki z ułamanym krzyżem,
• 8 fragmentów z rozbitych nagrobków (granit i beton),
  
  (kwatera dziecięca) 
• 4 krzyże ażurowe żeliwne,
• 1 krzyż żeliwny,
• 1 krzyż betonowy,
• 33 podstaw pod żeliwne krzyże, w tym 31 z fragmentem krzyża,
• 14 betonowych obrysów mogiły,
• 1 granitowy obrys mogiły,
• 5 betonowych tumb,
• 3 betonowe nagrobki z kształcie pnia drzewa bez tablic inskrypcyjnych,
• 2 betonowe wsporniki pod tablicę inskrypcyjną,
• 1 stela z ułamanym krzyżem z białego kamienia, brak tablicy inskrypcyjnej.

Pochowani na cmentarzu w Podwilczynie

Zmarli w Podewilshausen (Podwilczyn)

Mieszkańcy Podewilshausen (Podwilczyn) polegli podczas wojen

Źródło:
1. Karl Heinz Pagel, Der Landkreis Stolp in Pommern, Bonn 1989, ss. 781-783.
2. http://gemeinde.podewilshausen.kreis-stolp.de.
3. Die Grenz-Zeitung nr 25 z 26.01.1943 r.
4. Die Grenz-Zeitung nr 52 z 22.02.1943 r.